We własnym imieniu nie może wystąpić z pozwem o zapłatę od kontrahenta ani zakupić w Polsce nieruchomości. Wyjątek stanowią sprawy z zakresu prawa pracy, w tym dotyczące ich spory sądowe
Podmioty zagraniczne mogą prowadzić w Polsce działalność gospodarczą m.in. w formie oddziału przedsiębiorcy zagranicznego. Z możliwości tej korzysta wiele banków i firm ubezpieczeniowych. Taki oddział nie ma osobowości prawnej, jest traktowany jako część przedsiębiorcy zagranicznego i nie może działać we własnym imieniu. Tylko w sferze prawa pracy uzyskał on pewną autonomię i może działać jako pracodawca, czyli zatrudniać pracowników i wypełniać obowiązki wynikające ze stosunku pracy. Z uwagi na ten dualizm mogą się pojawiać w praktyce problemy, z którymi muszą się zmierzyć zarówno firmy z zagranicy, jak i ich polscy kontrahenci i klienci. [ramka]
Status prawny
Oddział przedsiębiorcy, w tym również zagranicznego, to wyodrębniona i samodzielna organizacyjnie część działalności gospodarczej wykonywana poza jego główną siedzibą. Taką definicję oddziału zawiera ustawa z 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 584 ze zm.; dalej: u.s.d.g.).
Oddział przedsiębiorcy zagranicznego podlega wpisowi do rejestru przedsiębiorców. Jednak nie działa on we własnym imieniu i na własny rachunek, ale w ramach tego przedsiębiorcy. Jest jego jednostką organizacyjną i elementem struktury takiej osoby prawnej. Zgodnie z art. 86 u.s.d.g. przedmiot działalności oddziału nie może być szerszy niż przedsiębiorcy zagranicznego, jednak nie musi też być identyczny (może być więc węższy). Oświadczenia woli w ramach oddziału składa i przyjmuje osoba upoważniona w oddziale do reprezentowania przedsiębiorcy zagranicznego, której tożsamość jest ujawniana również w rejestrze przedsiębiorców.
Czego nie może filia
Z definicji oddziału wynika, że w sferze cywilnoprawnej nie ma on ani zdolności prawnej, ani do czynności prawnych. Oznacza to, że nie może nabywać praw i zaciągać zobowiązań we własnym imieniu. Jeżeli taki oddział jest wskazany w preambule umowy, występuje jako część przedsiębiorcy zagranicznego, a nie samodzielny podmiot praw i obowiązków. W związku z brakiem zdolności prawnej co do zasady oddział nie posiada też zdolności sądowej (do występowania w procesie jako strona) ani zdolności procesowej (do samodzielnego dokonywania czynności procesowych). Zatem w postępowaniu przed sądem oddział z reguły nie może być powodem ani pozwanym. Wynika to z art. 64 i 65 ustawy z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 101 ze zm.; dalej: k.p.c.) w związku z art. 331 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 121 ze zm.; dalej: k.c.).
Jako pracodawca
Oddział może być jednak stroną stosunków pracy, w tym samodzielnie je nawiązywać i rozwiązywać z pracownikami. Pozwala na to art. 3 ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 1502 ze zm.; dalej: k.p.), który stanowi, że pracodawcą jest jednostka organizacyjna, choćby nie posiadała osobowości prawnej, jeżeli zatrudnia pracowników.
Warunkiem otrzymania statusu pracodawcy jest jednak umocowanie oddziału przez zagranicznego przedsiębiorcę do zawierania i rozwiązywania stosunków pracy. Przedsiębiorca zagraniczny najczęściej udziela go w uchwale podjętej przez kompetentny organ. Z reguły będzie to zarząd, ale prawo obce lub przepisy wewnętrzne firmy mogą wymagać zgody innego organu. Jeżeli takie umocowanie nastąpi, oddział, choć jest tylko elementem struktury organizacyjnej większego podmiotu, otrzymuje w Polsce zdolność zatrudniania i staje się pracodawcą wewnętrznym, czyli pracodawcą osób zatrudnionych w oddziale jako jednostce wewnętrznej przedsiębiorcy zagranicznego. Jeżeli oddział takiej kompetencji nie otrzymał, nie może być uznany za pracodawcę.
Przyznanie oddziałowi statusu pracodawcy ma istotne konsekwencje. W takiej sytuacji to on jako pracodawca, a nie przedsiębiorca zagraniczny, jest dłużnikiem pracownika i ciąży na nim obowiązek wypłaty wynagrodzenia w ustalonym miejscu i terminie. Również tylko oddział ma obowiązek odprowadzania za zatrudnionego składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne.
Zgodnie z art. 31 k.p. za pracodawcę będącego jednostką organizacyjną czynności w sprawach z zakresu prawa pracy dokonuje osoba lub organ zarządzający tą jednostką. W przypadku oddziału przedsiębiorcy zagranicznego będzie to osoba upoważniona do działania w oddziale w sprawach z zakresu prawa pracy. Może to być ta sama osoba, która jest ujawniona w KRS i jest uprawniona do prowadzenia wszystkich spraw w oddziale, lub inna, której kwestie kadrowe zostały powierzone na podstawie szczególnego pełnomocnictwa.
Przedstawiona tu konstrukcja pojęcia pracodawcy jest odzwierciedleniem modelu zarządczego obowiązującego w polskim prawie pracy, w którym pracodawcą jest jednostka kierująca zakładem pracy (czyli np. oddział), a właścicielem jest przedsiębiorca zagraniczny, który może określać zakres dysponowania przez oddział mieniem wchodzącym w skład tego zakładu. W zachodnich systemach prawnych dominuje natomiast koncepcja właścicielska – pracodawcą jest podmiot, który jest ekonomicznym właścicielem zakładu pracy (a więc podmiot, do którego należy majątek tego zakładu).
Zasadniczo i wyjątkowo
Zasadniczo oddział przedsiębiorcy zagranicznego nie może pozywać ani być pozywany. Wyjątkiem jest jednak postępowanie odrębne z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, na udział w którym pozwala art. 460 par. 1 k.p.c. Zgodnie z tym przepisem pracodawca, choćby nie posiadał osobowości prawnej, ma zdolność sądową i procesową. Zatem oddział, który ma kompetencję do nawiązywania i rozwiązywania stosunków pracy, czyli ma status pracodawcy, może w postępowaniach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych pozywać i być pozywanym. Może też podejmować wszystkie czynności procesowe łącznie z udzielaniem pełnomocnictwa procesowego (wyrok Sądu Najwyższego z 16 czerwca 2009 r., sygn. akt I UK 24/09, LEX nr 518067). Tym samym więc zdolność sądowa i procesowa w sprawach pracowniczych jest powiązana z podmiotowością w zakresie zatrudniania pracowników (wyrok SN z 25 września 2008 r., sygn. akt II PK 36/08, LEX nr 528003).
Problemy w praktyce
Polska koncepcja oddziału jako pracodawcy rodzi liczne problemy praktyczne. Jest niespójna, gdyż przyznaje oddziałowi zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków ze stosunku pracy, mimo braku takiej podmiotowości na gruncie prawa cywilnego. W efekcie oddział może we własnym imieniu podpisywać umowy o pracę, ale nie może zawierać umów w ramach bieżącej działalności – tam stroną jest zawsze przedsiębiorca zagraniczny.
Liczne wątpliwości pojawiają się co do możliwości nabywania przez oddział praw związanych ze stosunkiem pracy, np. autorskich praw majątkowych w przypadku utworów stworzonych przez pracownika (efektów jego pracy mającej charakter twórczy). Z art. 12 ustawy z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz.U. z 2006 r. nr 90, poz. 631 ze zm.) wynika wprawdzie, że to pracodawca nabywa te prawa, gdy pracownik stworzy utwór w ramach stosunku pracy. Z jednej strony można by zatem argumentować, że skoro oddział jest odrębnym pracodawcą, to właśnie jemu, a nie przedsiębiorcy zagranicznemu będą przysługiwały autorskie prawa majątkowe. Z drugiej jednak strony oddział otrzymał podmiotowość prawną w bardzo ograniczonym zakresie – jedynie w kwestiach pracowniczych i może być stroną tylko stosunków pracy. Nabycie majątkowych praw autorskich wykracza poza tę autonomię i należy uznać, że podmiotem tych praw będzie przedsiębiorca zagraniczny posiadający osobowość prawną, mimo iż to nie on jest nominalnym pracodawcą pracownika, który stworzył dany utwór.
Inny problem związany z funkcjonowaniem oddziału pojawia się na gruncie procesowym. W sprawach cywilnych pozew złożony przeciwko oddziałowi przedsiębiorcy zagranicznego będzie podlegał odrzuceniu na podstawie art. 199 par. 1 pkt 3 k.p.c. z uwagi na nieusuwalny brak zdolności sądowej, który wynika z braku zdolności prawnej. Jednocześnie ten sam oddział w sprawach pracowniczych będzie mógł pozywać i być pozywanym, gdyż jako pracodawca otrzymał taką zdolność na mocy art. 460 par. 1 k.p.
Kolejną kontrowersję budzi zakres uprawnień członków organu zarządzającego przedsiębiorcy zagranicznego. Osoby wchodzące w jego skład podlegają ujawnieniu w polskim rejestrze przedsiębiorców, a dodatkowo wskazują osobę upoważnioną lokalnie do działania w oddziale. Wydaje się zatem, że członkowie organu zarządzającego przedsiębiorcy zagranicznego zachowują kompetencje do działania w imieniu oddziału. Wyjątkiem będą jednak sprawy pracownicze, w których oddział otrzymał autonomię i status odrębnego pracodawcy. W konsekwencji zarząd przedsiębiorcy zagranicznego nie będzie mógł zatrudniać i zwalniać pracowników oddziału.