Unia chce wzmocnić uprawnienia rodzicielskie. Resort rodziny nie widzi takiej potrzeby. Twierdzi, że nasze prawo i tak pozwala na więcej. Czy rzeczywiście?

Wiosną tego roku Komisja Europejska przyjęła projekt dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie równowagi między życiem zawodowym a prywatnym rodziców i opiekunów (dalej: dyrektywa). Jej celem jest wsparcie rozwoju kariery zawodowej rodziców dzięki trzem formom płatnych zwolnień od pracy, pozwalających na łatwiejsze godzenie obowiązków rodzinnych z zawodowymi.

Polski parlament uznał dyrektywę za niezgodną z zasadą pomocniczości UE, stwierdzając, że unijne rozwiązania są nadmierną ingerencją w polski system prawa. Jego zdaniem (a także resortu rodziny) polskie przepisy zapewniają wystarczającą ochronę życia rodzinnego. Minister Elżbieta Rafalska wyraziła nawet opinię, że są one korzystniejsze niż europejskie. Czy rzeczywiście tak jest?

Aby odpowiedzieć na to pytanie, przyjrzeliśmy się po kolei poszczególnym uprawnieniom rodzicielskim. I, jak się okazuje, nasze przepisy nie w każdym przypadku są wystarczające. Chodzi bowiem o urlopy „rodzicielskie” – clue to nie ich długość, ale to, w jaki sposób można z nich korzystać. Problem tkwi w podejściu – nasze urlopy są raczej nastawione na zwolnienie od pracy (i w tym zakresie idą nawet dalej niż dyrektywa), a nie na łączenie z pracą (w dyrektywie jest to bardziej elastyczne).

DYREKTYWA* KODEKS PRACY KOMENTARZ
URLOP OJCOWSKI● urlop dla ojca z okazji narodzin dziecka;● przysługuje niezależnie od stanu cywilnego/rodzinnego;● co najmniej 10 dni roboczych;● za czas urlopu przysługuje wynagrodzenie lub świadczenie pieniężne równe przynajmniej wynagrodzeniu za czas zwolnienia chorobowego;● nie można rozwiązać z pracownikiem umowy o pracę z powodu skorzystania z urlopu. URLOP OJCOWSKI● urlop dla ojca wychowującego dziecko (własne lub przysposobione);● udzielany na pisemny wniosek pracownika;● warunkiem skorzystania z urlopu jest faktyczna opieka nad dzieckiem;● bez znaczenia jest to, czy ojciec pozostaje z matką dziecka w związku małżeńskim;● z urlopu można skorzystać do czasu ukończenia przez dziecko 24. miesiąca życia (w przypadku adopcji – do upływu 24 miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia o przysposobieniu dziecka, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez dziecko 7. r.ż., a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego, nie dłużej niż do ukończenia przez nie 10. r.ż.);● do wykorzystania dwa tygodnie urlopu (wedle uznania ojca urlop może być podzielony na dwie tygodniowe części);● za czas urlopu przysługuje zasiłek macierzyński;● w okresie urlopu nie można rozwiązać z pracownikiem umowy o pracę (wyjątek – rozwiązanie umowy w trybie dyscyplinarnym lub w związku z likwidacją/upadłością pracodawcy). Polskie rozwiązanie w pełni realizuje wytyczne dyrektywy, a przy tym jest bardziej elastyczne.Z brzmienia dyrektywy wynika, że urlop ojcowski przysługuje z okazji narodzin dziecka, czyli powinien być wykorzystany w pierwszych dniach życia dziecka. Polscy ojcowie mają większą decyzyjność co do momentu skorzystania z urlopu – granicą jest ukończenie przez dziecko 24. miesiąca życia.Według statystyk MRPiPS urlop ten jest najpopularniejszym urlopem związanym z rodzicielstwem, z którego korzystają ojcowie.
URLOP RODZICIELSKI● urlop dla rodziców w związku z narodzinami lub przysposobieniem dziecka;● cel urlopu – sprawowanie opieki nad dzieckiem;● udzielany na wniosek pracownika;● co najmniej cztery miesiące;● do wykorzystania przez każdego z rodziców przed osiągnięciem co najmniej 12. r.ż. przez dziecko;● możliwość przeniesienia części urlopu na drugiego rodzica (co najmniej cztery miesiące muszą być jednak wykorzystane przez każdego z rodziców);● elastyczna możliwość korzystania z urlopu (np. łączenie z pracą w niepełnym wymiarze, korzystanie z urlopu w blokach oddzielonych okresami pracy), przy czym do pracodawcy należy decyzja w sprawie przyjęcia/odrzucenia wniosku dot. elastycznego korzystania z urlopu;● możliwość uzależnienia przyznania prawa do urlopu od okresu zatrudnienia/stażu pracy (max. jeden rok);● możliwość odroczenia przyznania urlopu z uwagi na poważne zakłócenie dobrego funkcjonowania przedsiębiorstwa;● możliwość odrębnego uregulowania urlopu rodzicielskiego uwzględniającego potrzeby rodziców adopcyjnych, niepełnosprawnych rodziców czy rodziców dzieci niepełnosprawnych lub dzieci przewlekle chorych;● za czas urlopu przysługuje wynagrodzenie lub świadczenie pieniężne równe przynajmniej wynagrodzeniu za czas zwolnienia chorobowego;● nie można rozwiązać z pracownikiem umowy o pracę z powodu skorzystania z urlopu. URLOP MACIERZYŃSKI● urlop dla matki w związku z urodzeniem dziecka;● przysługuje z mocy prawa – co do zasady wraz z chwilą urodzenia dziecka;● wymiar urlopu jest uzależniony od liczby dzieci urodzonych przy jednym porodzie (podstawowy wymiar przy urodzeniu jednego dziecka to 20 tygodni);● sześć tygodni urlopu można wykorzystać już przed planowaną datą porodu;● po 14 tygodniach urlopu matka może powrócić do pracy, a pozostałą część urlopu przekazać ojcu dziecka;● w przypadku matki niezdolnej do samodzielnej egzystencji/matki hospitalizowanej, po wykorzystaniu przez nią 8 tygodni urlopu pozostałą część może wykorzystać ojciec dziecka lub inny członek najbliższej rodziny;● w przypadku śmierci matki lub porzucenia przez nią dziecka w trakcie trwania urlopu pozostałą część może wykorzystać ojciec dziecka lub inny członek najbliższej rodziny;● za czas urlopu przysługuje zasiłek macierzyński na zasadach określonych w ustawie zasiłkowej;● w okresie urlopu nie można rozwiązać z pracownikiem umowy o pracę (wyjątek – rozwiązanie umowy w trybie dyscyplinarnym lub w związku z likwidacją/upadłością pracodawcy).URLOP RODZICIELSKI● urlop rodzicielski przysługuje po wykorzystaniu urlopu macierzyńskiego (wykorzystanie urlopu macierzyńskiego jest warunkiem koniecznym udzielenia urlopu rodzicielskiego);● urlop ma charakter fakultatywny, w przeciwieństwie do urlopu macierzyńskiego udzielany jest na wniosek pracownika;● wymiar urlopu jest uzależniony od liczby dzieci urodzonych przy jednym porodzie (podstawowy wymiar przy urodzeniu jednego dziecka to 32 tygodnie);● urlop udzielany jest jednorazowo albo w czterech częściach nie później niż do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko ukończy 6. r.ż.;● z urlopu mogą jednocześnie korzystać oboje z rodziców;● z urlopu można zrezygnować w każdym czasie – taką zgodę musi jednak wyrazić również pracodawca;● możliwość łączenia urlopu z pracą w wymiarze nie wyższym niż połowa pełnego wymiaru czasu pracy. Pracodawca ma prawo odmówić łączenia pracy z urlopem, jeśli uwzględnienie wniosku jest niemożliwe ze względu na organizację pracy lub rodzaj wykonywanej pracy. W przypadku łączenia urlopu z pracą wymiar urlopu ulega wydłużeniu proporcjonalnie do wymiaru czasu pracy. Urlop może być wydłużony maksymalnie do 64 tygodni (w podstawowej wersji – przy urodzeniu jednego dziecka przy jednym porodzie);● za czas urlopu przysługuje zasiłek macierzyński;● w okresie urlopu nie można rozwiązać z pracownikiem umowy o pracę (wyjątek – rozwiązanie umowy w trybie dyscyplinarnym lub w związku z likwidacją/upadłością pracodawcy).URLOP Z TYTUŁU PRZYSPOSOBIENIA● przysługuje pracownikowi, który przyjął dziecko na wychowanie i wystąpił do sądu opiekuńczego z wnioskiem o wszczęcie postępowania w sprawie przysposobienia lub który przyjął dziecko na wychowanie jako rodzina zastępcza (z wyjątkiem rodziny zastępczej zawodowej);● urlop ma charakter fakultatywny – przysługuje na wniosek pracownika;● wymiar urlopu liczony jest jak w przypadku urlopu macierzyńskiego (podstawowy wymiar przy przysposobieniu jednego dziecka to 20 tygodni) nie dłużej jednak niż do ukończenia przez dziecko 7. r.ż., a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego, do ukończenia 10. r.ż.;● za czas urlopu przysługuje zasiłek macierzyński;● w okresie urlopu nie można rozwiązać z pracownikiem umowy o pracę (wyjątek – rozwiązanie umowy w trybie dyscyplinarnym lub w związku z likwidacją/upadłością pracodawcy).URLOP WYCHOWAWCZY● urlop dla rodzica w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem;● urlop ma charakter fakultatywny – przysługuje na wniosek pracownika;● warunkiem nabycia prawa do urlopu jest pozostawanie w stosunku pracy przez co najmniej sześć miesięcy przed skorzystaniem z urlopu;● wymiar urlopu to 36 miesięcy, nie dłużej jednak niż do roku kalendarzowego, w którym dziecko ukończy 6. r.ż.;● każdemu z rodziców przysługuje wyłączne prawo do jednego miesiąca urlopu z wymiaru 36 miesięcy (w efekcie jedno z rodziców może wykorzystać urlop maksymalnie w wymiarze 35 miesięcy);● w przypadku dziecka niepełnosprawnego rodzic ma prawo do dodatkowego urlopu w wymiarze do 36 miesięcy, w okresie nie dłuższym niż do ukończenia przez dziecko 18. r.ż.;● w okresie urlopu nie można rozwiązać z pracownikiem umowy o pracę (wyjątek – rozwiązanie umowy w trybie dyscyplinarnym lub w związku z likwidacją/upadłością pracodawcy);● w trakcie urlopu rodzic może być aktywny zawodowo (pracować na podstawie jakiejkolwiek umowy z dotychczasowym lub nowym pracodawcą), o ile aktywność ta nie wyłącza osobistego sprawowania opieki nad dzieckiem;● pracodawca ma prawo odwołać rodzica z urlopu, jeśli uzna, że ten zaprzestał osobistej opieki nad dzieckiem;● z urlopu można zrezygnować w każdym czasie;● rodzic uprawniony do urlopu wychowawczego ma prawo do pracy w obniżonym wymiarze (nie niższym niż połowa etatu) w okresie odpowiadającym wymiarowi urlopu;● z rodzicem, który złożył wniosek o obniżenie wymiaru czasu pracy, nie można rozwiązać umowy o pracę (wyjątek – rozwiązanie umowy w trybie dyscyplinarnym lub w związku z likwidacją/upadłością pracodawcy), ochrona trwa do dnia powrotu do pracy w nieobniżonym wymiarze, jednak nie może przekroczyć 12 miesięcy. Polski ustawodawca dzieli urlopy związane z rodzicielstwem na te obowiązkowe i nie.Pierwsze 14 tygodni urlopu macierzyńskiego zdaniem ustawodawcy ma służyć regeneracji matki nowonarodzonego dziecka. W tym czasie nie powinna ona pracować. Po wykorzystaniu tej części urlopu może wrócić do pracy, a pozostałe sześć tygodni scedować na ojca dziecka.Kontynuacją urlopu macierzyńskiego może być urlop rodzicielski. Może, ale nie musi. W praktyce jednak, polskie urlopy związane z rodzicielstwem to aż 12 miesięcy nieprzerwanego płatnego urlopu.Jak podaje MRPiPS, w okresie od stycznia do maja 2017 r. z urlopów rodzicielskich skorzystało 252,1 tys. osób, w tym tylko 2,2 tys. mężczyzn.Następnie pracownik może skorzystać z nieodpłatnego urlopu wychowawczego albo zawnioskować o obniżenie wymiaru czasu pracy. Ta druga możliwość wpisuje się w unijne założenia o aktywności zawodowej rodziców.Z jednej strony, polskie rozwiązania nie realizują założeń dyrektywy w pełnym zakresie. Regulacja dyrektywy oparta jest na większej elastyczności i większej decyzyjności po stronie obojga rodziców.Z punktu widzenia aktywności zawodowej rodziców, istotniejszy jest bowiem nie czas trwania urlopu, a długość okresu, w jakim z tego urlopu można skorzystać. Częstsze, a krótsze urlopy nie będą możliwe w niektórych branżach (jak chociażby sprzedaż, gdzie istotna jest potrzeba utrzymania bliskich relacji z konkretnym klientem). Dlatego decyzja co do długości oraz sposobu korzystania z urlopu powinna należeć do samego zainteresowanego (przy uwzględnieniu zdania pracodawcy).Polskie przepisy nie przewidują przy tym tak długich, jak w przypadku dyrektywy, części urlopu zastrzeżonych dla każdego z rodziców (co najmniej cztery miesiące). Również okres, przez który można korzystać z urlopów, jest u nas o połowę krótszy niż proponowany w dyrektywie (odpowiednio: do roku kalendarzowego, w którym dziecko ukończy 6 lat oraz do 12. r.ż. dziecka).Natomiast polskie regulacje, podobnie jak te unijne, zakładają odpłatność urlopów (za wyjątkiem wychowawczego), ochronę przed zwolnieniem, dodatkowe urlopy dedykowane rodzicom adopcyjnym oraz – częściowo – możliwość elastycznego korzystania z urlopów (łączenie urlopu z pracą podczas urlopu rodzicielskiego oraz obniżenie wymiaru czasu pracy jako alternatywa wobec urlopu wychowawczego). Ponadto długość polskich urlopów znacznie wykracza poza minimum określone w dyrektywie. Wobec jednego urlopu rodzicielskiego uregulowanego w dyrektywie w Polsce mamy aż trzy rodzaje urlopów – macierzyński, rodzicielski i wychowawczy, które w różnym zakresie odpowiadają wymogom stawianym w dyrektywie, a w wielu przypadkach nawet istotnie ponad nie wykraczają.
URLOP OPIEKUŃCZY● urlop dla pracownika opiekującego się starszymi/ niesamodzielnymi członkami rodziny;● co najmniej 5 dni roboczych w roku;● możliwość uzależnienia prawa do urlopu od potwierdzenia stanu zdrowia członka rodziny;● za czas urlopu przysługuje wynagrodzenie lub świadczenie pieniężne równe przynajmniej wynagrodzeniu za czas zwolnienia chorobowego;● nie można rozwiązać z pracownikiem umowy o pracę z powodu skorzystania z urlopu. ZWOLENIENIE OD PRACY W ZWIĄZKU Z OPIEKĄ NAD CZŁONKIEM RODZINY● pracownik ma prawo skorzystać ze zwolnienia od pracy w związku z koniecznością sprawowania osobistej opieki nad:a) dzieckiem w wieku do ukończenia 8. r.ż. w sytuacji:– nieprzewidzianego zamknięcia żłobka/przedszkola/szkoły etc.;– porodu lub choroby rodzica dziecka stale opiekującego się dzieckiem, jeżeli uniemożliwia to sprawowanie opieki;– pobytu w szpitalu rodzica stale opiekującego się dzieckiem;b) chorym dzieckiem do ukończenia 14. r.ż.;c) innym chorym członkiem rodziny.● w trakcie zwolnienia pracownikowi przysługuje zasiłek opiekuńczy – maksymalnie przez 60 dni w roku kalendarzowym w sytuacji opieki nad dzieckiem lub 14 dni w roku kalendarzowym, jeśli opieka sprawowana jest nad innymi członkami rodziny. Polska regulacja wyczerpuje minimum gwarantowane przez dyrektywę.
CZAS WOLNY OD PRACY● czas wolny od pracy przysługujący z powodu działania siły wyższej, a także w pilnych sytuacjach z przyczyn rodzinnych w przypadkach spowodowanych chorobą lub wypadkiem, w których niezbędna jest natychmiastowa obecność pracownika;● możliwość ograniczenia uprawnienia do konkretnej liczby dni w ciągu danego roku lub z uwagi na konkretny przypadek. ZWOLNIENIE OD PRACY NA OPIEKĘ NAD DZIECKIEM● zwolnienie od pracy dla pracownika wychowującego przynajmniej jedno dziecko w wieku do 14 lat;● wymiar 16 godzin albo 2 dni w roku kalendarzowym wedle wyboru pracownika;● niewykorzystane godziny/dni nie przechodzą na następny rok;● pracownik korzystający ze zwolnienia zachowuje prawo do wynagrodzenia w wysokości ustalanej na zasadach przewidzianych dla obliczania wynagrodzenia za urlop wypoczynkowy;● jeśli oboje rodzice dziecka są zatrudnieni, ze zwolnienia może korzystać tylko jedno z nich. Polska regulacja wyczerpuje minimum gwarantowane przez dyrektywę.
ELASTYCZNY CZAS PRACY● możliwość dostosowania harmonogramu pracy do osobistych potrzeb rodziców dzieci w wieku do co najmniej 12. r.ż. oraz opiekunów poważnie chorych/niesamodzielnych członków rodziny;● pracodawca decyduje o udzieleniu zgody na elastyczny czas pracy;● nie można rozwiązać z pracownikiem umowy o pracę z powodu skorzystania z elastycznego czasu pracy. BRAK SZCZEGÓLNYCH ROZWIĄZAŃ Polskie prawo nie przewiduje elastycznego systemu czasu pracy dla rodziców. Za to każdy pracownik ma prawo wnioskować o objęcie go indywidualnym rozkładem czasu pracy. Pracodawca sam z siebie nie może ustalić takiego rozkładu – niezbędny jest wniosek podwładnego. Pismo to nie jest jednak wiążące dla pracodawcy, co oznacza, że może on odmówić wnioskodawcy. Podobnie każdy z pracowników ma prawo wnioskować o objęcie go ruchomym czasem pracy. Tutaj jednak również pracodawca może odmówić.Elastyczny czas pracy może zostać zapewniony również w ramach pracy w obniżonym wymiarze czasu w okresie, w którym pracownik jest uprawniony do urlopu wychowawczego.
* Projekt unijnej dyrektywy w sprawie równowagi między życiem zawodowym a prywatnym rodziców i opiekunów