Co wolno, a czego nie wolno na zwolnieniu lekarskim, w obecnym stanie prawnym?

W aktualnym stanie prawnym – zgodnie z art. 17 ustawy z dnia 25.06.1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa – osoba, przebywająca na zwolnieniu lekarskim z powodu choroby (czyli osoba, której zostało wystawione zaświadczenie lekarskie o czasowej niezdolności do pracy z powodu choroby) – w czasie przebywania na zwolnieniu (tj. w okresie orzeczonej niezdolności do pracy), nie powinna:

  1. wykonywać pracy zarobkowej ani
  2. wykorzystywać zwolnienia w sposób niezgodny z jego celem.

Złamanie powyższych zakazów (choćby jednego z nich) – jeżeli zostanie ustalone w toku kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnienia od pracy zgodnie z jego celem, przeprowadzanej przez ZUS lub płatnika składek (czyli najczęściej – pracodawcę) – grozi poważnymi konsekwencjami, poczynając od utraty prawa do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia.

Niedookreślone przesłanki powodujące utratę prawa do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia (w tym brak definicji „pracy zarobkowej” oraz „aktywności niezgodnej z celem zwolnienia od pracy”), napotykają aktualnie liczne problemy interpretacyjne i skutkują niejednolitością orzeczniczą. Dlatego też – Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej – przygotowało projekt ustawy o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw (nr w wykazie prac legislacyjnych Rady Ministrów: UD114, a następnie druk sejmowy nr 1856), który ma powyższe kwestie doprecyzować.

Po zmianie – odpisanie na wiadomość e-mail nie będzie już stanowiło podstawy do pozbawienia pracownika zasiłku chorobowego

W aktualnym stanie prawnym – pierwsza z przesłanek, powodująca utratę prawa do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia, czyli – wykonywanie pracy zarobkowej w czasie przebywania na zwolnieniu lekarskim – nie została w żaden sposób doprecyzowana ani zdefiniowana przez ustawodawcę.

W praktyce, powoduje to, że w czasie zwolnienia, należy powstrzymywać się od wszelkich działań stanowiących realizację obowiązków pracowniczych lub wynikających z innego stosunku prawnego obejmującego świadczenie pracy. Nie ma przy tym znaczenia, czy praca taka, podejmowana jestw pełnym wymiarze czasu pracy, czy stanowi jedynie „sporadyczne” czynności wykonywane w ciągu dnia, jak również – czy w jej wyniku dojdzie do faktycznego osiągnięcia przez pracownika zarobku albo czy jej wykonywanie miało faktyczny wpływ na stan zdrowia pracownika.1 We wszystkich powyższych przypadkach – stanowić będzie ona bowiem pracę zarobkową podejmowaną w czasie zwolnienia lekarskiego, skutkującą utratą przez pracownika prawa do wynagrodzenia za okres niezdolności do pracy lub zasiłku chorobowego.

Jedynie wyjątkowo, za wykonywanie pracy zarobkowej, może nie zostać uznane:

  • uzyskiwanie w trakcie korzystania ze zwolnienia lekarskiego dochodów, niepołączonych z osobistym świadczeniem pracy, np. podpisywanie dokumentów finansowych, sporządzonych przez inne osoby,
  • wyłącznie formalnoprawne prowadzenie jednoosobowej działalności gospodarczej, jeżeli osoba ją prowadząca, jest równocześnie pracodawcą i w zakresie jej obowiązków, leży nadzór nad działalnością firmy,2
  • prowadzenie działalności uzasadnione potrzebą środowiskową, społeczną lub publiczną, nawet gdy otrzymuje się z tego tytułu wynagrodzenie.3

Za podejmowanie pracy zarobkowej w czasie L4, zostanie natomiast również uznane wykonywanie konkretnych czynności związanych z prowadzoną działalnością gospodarczą, w tym m.in.

  • sprawowanie nadzoru nad zatrudnionymi pracownikami,
  • obsługa klientów oraz
  • przyjmowanie i wydawanie materiałów,2

jak i wykonywanie pracy w gospodarstwie rolnym.

W aktualnym stanie prawnym – w czasie zwolnienia lekarskiego – lepiej zatem wyłączyć telefon służbowy i nie odpowiadać na służbowe wiadomości e-mail, ponieważ na wypadek kontroli przez ZUS prawidłowości wykorzystywania zwolnienia lekarskiego – takie, z pozoru niewinne czynności, mogą przysporzyć sporych problemów (poczynając od utraty prawa do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia).

Stan ten, ulegnie jednak zmianie, jeżeli ostatecznie wejdzie w życie, przyjęty przez Radę Ministrów i złożony do Sejmu projekt ustawy o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw. W projekcie tym, proponuje się zdefiniowanie „pracy zarobkowej”, której wykonywanie będzie skutkowało utratą prawa do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia. Zgodnie z zaproponowanym brzmieniem art. 17 ust. 1a – pracą zarobkową (której wykonywanie w czasie zwolnienia, będzie skutkowało utratą prawa do zasiłku chorobowego), będzie każda czynność mająca charakter zarobkowy, niezależnie od stosunku prawnego będącego podstawą jej wykonania. Jednocześnie, zaproponowano jednak równieżwprowadzenie zastrzeżenia, że pracą zarobkową nie będą czynności incydentalne, których podjęcia w okresie zwolnienia od pracy wymagają istotne okoliczności, jak również kolejne zastrzeżenie, że –istotną okolicznością nie może być polecenie pracodawcy.

Jak wynika z uzasadnienia projektu – „Oznacza to, że praca zarobkowa, jako negatywna przesłanka prawa do zasiłku chorobowego, nie będzie utożsamiana z każdą aktywnością ludzką realizowaną na każdej podstawie prawnej. W przypadkach sporadycznych, incydentalnych i wymuszonych okolicznościami przejawów aktywności zawodowej przyjęto możliwość wyłączenia stosowania tego przepisu. Zatem podjęcie czynności, której zaniechanie mogłoby prowadzić m.in. do znacznych strat finansowych dla pracodawcy czy kontrahenta (np. podpisanie faktur, listów przewozowych, innych dokumentów) nie będzie prowadziło do odebrania świadczenia z ubezpieczenia społecznego.”

Z jednej strony można stwierdzić, że jest to dobra zmiana, ponieważ nieświadome i nieopatrzne wykonanie przez pracownika, w czasie przebywania na zwolnieniu lekarskim, jakiejś czynności w ramach aktywności zawodowej (np. wspomniane powyżej podpisanie faktury czy odpisanie na wiadomość e-mail) nie będzie – po jego stronie – rodziło ryzyka utraty prawa do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia, na wypadek kontroli ZUS. Z drugiej jednak strony – istnieje ryzyko nadużywania powyższej zmiany przez pracodawców, którzy mogą zacząć oczekiwać od pracowników np. odbierania telefonów i odpisywania na e-maile w czasie przebywania przez nich na zwolnieniu lekarskim, z tego powodu, że pracownik nie będzie już mógł odmówić pracodawcy wykonywania powyższych czynności, tłumacząc się ryzykiem utraty prawa do zasiłku. Pracodawca natomiast – oczekując powyższego od pracownika – będzie mógł argumentować, że zaniechanie pracownika w powyższym zakresie, może narazić go na straty finansowe, a zatem – w czasie zwolnienia, pracownik powinien np. odebrać od niego telefon lub odpisać na wiadomość e-mail, w pilnej sprawie. Jedynym zabezpieczeniem dla pracownika, które (choćby w pewnym zakresie) może uchronić go przed nadużyciami – w powyższym zakresie – ze strony pracodawcy, jest zastrzeżenie, iż istotną okolicznością, która wymaga podjęcia przez pracownika czynności zawodowych, w czasie przebywania przez niego na zwolnieniu lekarskim – nie może być polecenie pracodawcy. A zatem – wyłącznie ryzyko np. znacznych strat finansowych dla pracodawcy czy jego kontrahenta, jeżeli dana czynność nie zostanie wykonana przez pracownika (a nie samo „widzimisię” pracodawcy) może uzasadniać podejmowanie przez pracownika jakichkolwiek czynności zawodowych podczas przebywania przez niego na zwolnieniu lekarskim.

– „Ustalając regułę, że polecenie pracodawcy nie może stanowić „istotnej okoliczności”, a zarazem przesłanki wyłączającej sankcję utraty prawa do zasiłku chorobowego w związku z podjęciem przez pracownika czynności zarobkowych w trakcie trwania zwolnienia od pracy, ustawodawca kierował się przede wszystkim względami prewencyjnymi. Ich celem jest ograniczenie ryzyka nadużywania przez pracodawcę jego nadrzędnej pozycji w relacji do pracownika w ramach stosunku pracy. Pamiętać bowiem należy, że podstawowym celem zwolnienia lekarskiego jest leczenie i regeneracja zdrowia pracownika, a finalnie odzyskanie przez niego zdolności do pracy. Z powyższych względów projektowana w art. 17 ust. 1a regulacja ma charakter wyjątku, który może znaleźć swoje zastosowanie wyłącznie w szczególnych okolicznościach.” – wyjaśnia w uzasadnieniu projektu MRPiPS.

Po zmianie – doprecyzowane zostaną „aktywności niezgodne z celem zwolnienia od pracy”

W aktualnym stanie prawnym – druga z przesłanek, powodująca utratę prawa do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia, czyli – „wykorzystywanie zwolnienia w sposób niezgodny z celem” – równieżnie została w żaden sposób doprecyzowana ani zdefiniowana przez ustawodawcę.

W orzecznictwie „utarło się” jednak, iż – za wykorzystywanie zwolnienia w sposób niezgodny z jego celem (z uwagi na fakt, iż celem zwolnienia jest odzyskanie przez pracownika zdolności do pracy) – zostaną uznane wszelkie czynności, mogące przedłużyć okres niezdolności pracownika do pracy, czyli zachowania utrudniające proces leczenia i rekonwalescencję.4

Wykorzystywaniem zwolnienia lekarskiego w sposób niezgodny z jego celem, będzie zatem np.:

  • wykonywanie, w czasie zwolnienia, remontu mieszkania,
  • wyjazd na wakacje czy
  • uczestniczenie w zawodach sportowych,

nawet, jeżeli zwolnienie zostało wystawione przez lekarza z adnotacją, że „chory może chodzić”.

Osoba niezdolna do pracy może jednak, w czasie zwolnienia, wykonywać zwykłe czynności życia codziennego oraz czynności związane z jej stanem zdrowia, czyli np. udać się do apteki, po codzienne zakupy żywności, na badania lub wizytę lekarską. Również wyjście na spacer, w ramach rekonwalescencji (jeżeli „chory może chodzić”) – nie będzie stanowiło podstawy do odmowy przez ZUS prawa do zasiłku chorobowego.

W tym zakresie akurat – niewiele zmieni się w przypadku wejścia w życie rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw (który w dniu 14 października br. został przyjęty przez Radę Ministrów, a 17 października br. wniesiony do Sejmu), który to –zakłada jedynie zdefiniowanie w ustawie tego, co już „utarło się” w orzecznictwie. Zgodnie z projektowanym art. 17 ust. 1 pkt 2 ustawy – utratę prawa do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia, ma powodować„podejmowanie aktywności niezgodnej z celem tego zwolnienia”. Pojęcie „aktywności niezgodnej z celem zwolnienia od pracy” zostało przy tym zdefiniowane w projektowanym art. 17 ust. 1b, zgodnie z którym – aktywnością taką, mają być „wszelkie działania utrudniające lub wydłużające proces leczenia lub rekonwalescencję”.Jednocześnie, zaproponowano jednak również wprowadzenie zastrzeżenia, że„aktywnością niezgodną z celem zwolnienia od pracy” nie będą „zwykłe czynności dnia codziennego lub czynności incydentalne, których podjęcia w okresie zwolnienia od pracy wymagają istotne okoliczności”, czyli właśnie np. udanie się do sklepu celem zakupu żywności, udanie się do apteki celem zakupu leków czy materiałów medycznych, jak również udanie się na zabieg medyczny czy kontrolę lekarską. Jak wynika z uzasadnienia projektu – „W związku z tym, że nie sposób jest enumeratywnie wskazać wszystkich przypadków, w których osoba chora będzie zmuszona do podjęcia niezbędnej aktywności, a jednocześnie jest niewskazane posługiwanie się kazuistyką, w przepisie zaproponowano ogólne sformułowanie odnoszące się do niepowodujących utraty prawa do zasiłku czynności incydentalnych, których podjęcia w okresie zwolnienia od pracy wymagają istotne okoliczności.”

Po zmianie – przebywając na zwolnieniu lekarskim w jednej pracy, będzie można pracować w innej

Kolejna ze zmian w zakresie art. 17 ustawy z dnia 25.06.1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, którą przewiduje rządowy projekt ustawy ustawy o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw, polega na dodaniu do ww. przepisu ust. 1c w brzmieniu: „W przypadku spełniania warunków do podlegania ubezpieczeniom społecznym z co najmniej dwóch tytułów do tych ubezpieczeń niezdolność do pracy z powodu choroby dotyczy każdego z tych tytułów, dla których odrębnie wystawia się zwolnienie od pracy.” Jednocześnie – w art. 17 ust. 1d zastrzeżono jednak, iż – w sytuacji w której „praca zarobkowa w ramach określonego tytułu może być wykonywana z uwagi na rodzaj tej pracy, na żądanie ubezpieczonego można nie wystawić zwolnienia od pracy z tego tytułu.”

Oznacza to, że w przypadku, gdy osoba ubezpieczona spełnia warunki do podlegania ubezpieczeniom społecznym z co najmniej dwóch tytułów do tych ubezpieczeń (np. jest zatrudniona u dwóch pracodawców/płatników składek) – na jej żądanie, zwolnienie lekarskie nie obejmie pracy (ze względu na rodzaj tej pracy), która jest wykonywana przez nią na podstawie innego tytułu niż praca, której dotyczy zwolnienie. Z własnej inicjatywy (zgłoszonej lekarzowi, który będzie wystawiał zwolnienie lekarskie), ubezpieczony/pracownik będzie zatem mógł wykonywać pracę, która z uwagi na rodzaj tej pracy, może być wykonywana w czasie przebywania przez pracownika/ubezpieczonego na L4 w innej pracy/tj. w okresie niezdolności do innej pracy (np. chirurg ze złamanym palcem, który jest niezdolny do pracy chirurga w szpitalu, z powodzeniem będzie mógł wykonywać pracę nauczyciela akademickiego prowadzącego wykłady z chirurgii, a dziennikarz z chrypką, który nie poprowadzi audycji w telewizji czy radiu, będzie mógł pracować np. w redakcji).

Ubezpieczony (pracownik) – zgodnie z projektowanym art. 17 ust. 1e – będzie wówczas jedynie zobowiązany do powiadomienia pracodawcy u którego będzie wykonywał pracę podczas przebywania na zwolnieniu w innej pracy, o okresie na jaki zostało mu wystawione to zwolnienie (z innego tytułu).

Ważne

Z powyższego wynika zatem, że możliwe będzie pobieranie 100% zasiłku chorobowego z jednego tytułu, a z drugiego tytułu 100% wynagrodzenia za pracę. Wejście w życie powyższej regulacji, oznaczać będzie odejście od dotychczasowej zasady stosowanej przez ZUS, zgodnie z którą –każde wykonywanie pracy zarobkowej na rzecz jednego płatnika składek w okresie pobierania zasiłku chorobowego z tytułu zatrudnienia u innego płatnika składek, pozbawia ubezpieczonego prawa do zasiłku za cały okres zwolnienia lekarskiego.

Kiedy nowe zasady dotyczące zwolnień lekarskich miałyby wejść w życie i na jakim etapie są obecnie prace nad wprowadzeniem ustawy?

Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw (nr w wykazie prac legislacyjnych Rady Ministrów: UD114) – co do zasady – zakłada, że nowe przepisy miałyby wejść w życie z dniem 1 stycznia 2026 r. W ustawie zastrzeżono jednak kilka wyjątków i tak np. omówione powyżej zmiany w zakresie art. 17 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (przewidziane w art. 13 pkt 2 projektu ustawy) – mają wejść w życie po upływie 12 miesięcy od dnia ogłoszenia ustawy w Dzienniku Ustaw.

Ważne

W dniu 14 października 2025 r. ww. projekt został przyjęty przez Radę Ministrów, a 17 października 2025 r. złożony przez Premiera do Sejmu (w którym 20 października br. został skierowany do sejmowego Biura Legislacyjnego, a 28 października br. – po oznaczeniu go jako druk nr 1856 – do I czytania na posiedzeniu Sejmu). Na dzień dzisiejszy, nie został jeszcze wyznaczony termin posiedzenia Sejmu, podczas którego zostanie on poddany obradom posłów. Jeżeli Sejm ostatecznie uchwali ustawę większością głosów „za”, wówczas – zostanie ona przekazana Marszałkowi Senatu. Po zakończeniu prac nad ustawą w Senacie (jeżeli ten przyjmie ją bez zmian) – dopiero trafi ona do podpisu na biurko Prezydenta. Do ewentualnego wejścia w życie, omawiany projekt rządowy, czeka zatem jeszcze dosyć długa droga.

1 zob. wyrok SN z dnia 6.02.2008 r., sygn. akt II UK 10/07

2 zob. wyrok SN z dnia 4.04.2012 r., sygn. akt II UK 186/11

3 zob. wyrok SN z dnia 5.04.2016 r., sygn. akt II UK 171/15

4 zob. wyrok SN z dnia 25.04.2013 r., sygn. akt I UK 606/12

Podstawa prawna:

  • Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw (nr w wykazie prac legislacyjnych Rady Ministrów: UD114, druk sejmowy nr 1856)
  • Ustawa z dnia 25.06.1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (t.j. Dz.U. z 2025 r., poz. 501 z poźn. zm.)
  • Ustawa z dnia 26.06.1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2025 r., poz. 277)