Choć w teorii idea potrącenia jest zrozumiała dla każdego, to w praktyce pojawiają się problemy z jej stosowaniem. Szczególnie gdy chce się skompensować wzajemne zobowiązania, ale okazuje się, że kontrahent ma poważne kłopoty.
W obrocie gospodarczym zdarza się, że dwa podmioty są zobowiązane względem siebie do świadczeń tego samego rodzaju, np. do zapłaty pieniędzy. W takich sytuacjach rozwiązaniem jest wzajemna kompensata obu wierzytelności. Aby jednak z niej skorzystać, muszą być spełnione ustawowe przesłanki.
Kiedy potrącać
Potrącenie jest możliwe, gdy dwa podmioty jednocześnie są względem siebie dłużnikiem i wierzycielem. Ważne jest, żeby w takiej sytuacji obie wierzytelności spełniały następujące warunki:
- są wymagalne (a zatem nadszedł termin ich wykonania),
- podlegają zaskarżeniu (tj. mogły być dochodzone przed sądem lub innym organem państwowym),
- ich przedmiotem są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku.
Złożenie przez wierzyciela oświadczenia o potrąceniu wymaga wskazania wysokości wymagalnej wierzytelności przedstawionej do potrącenia. Aby potrącenie było skuteczne w sytuacji, w której potrącający ma kilka wierzytelności potrącalnych z jedną lub kilkoma wierzytelnościami drugiej strony, trzeba dokładnie wskazać, których konkretnie wierzytelności kompensata dotyczy. W przeciwnym wypadku oświadczenie będzie bezskuteczne z powodu niedostatecznego wyrażenia zamiaru kompensacji. Przy czym w świetle prawa cywilnego nie jest wymagana jakakolwiek szczególna formy oświadczenia o potrąceniu. Ważne, aby użyte słowa oddawały rzeczywistą wolę, np. „potrącam”, „kompensuję”.
Przykład 1
Bez wskazania woli
Wierzyciel złożył dłużnikowi oświadczenie o treści: „Dokonuję potrącenia wszystkich wierzytelności, które przysługują mi wobec Dłużnika z wierzytelnością Dłużnika, która wynika z umowy o usługi informatyczne z 15 stycznia 2024 r. w wysokości 30 000,00 zł”. Takie oświadczenie nie będzie skuteczne, nie wskazuje bowiem, których konkretnie wierzytelności kompensata dotyczy.
Otwarta restrukturyzacja
Nierzadko bywa, że kontrahent z powodu problemów finansowych decyduje się na otwarcie postępowania restrukturyzacyjnego. Nie wyłącza to możliwości potrącenia. Jednak zgodnie z art. 253 prawa restrukturyzacyjnego (dalej: p.r.), gdy potrącenie zostało dokonane wbrew zasadom wynikającym z przepisów p.r., nie dojdzie do umorzenia wierzytelności. Aby bowiem możliwe było skuteczne złożenie oświadczenia o potrąceniu wzajemnych wierzytelności w toku postępowania restrukturyzacyjnego, muszą zaistnieć zarówno przesłanki opisane w art. 498–505 kodeksu cywilnego (dalej: k.c.), a dotyczące potrącenia, odnowienia i zwolnienia z dugi, jak i przesłanki określone w p.r.
Na etapie postępowania w przedmiocie rozpoznania wniosku o otwarcie postępowania restrukturyzacyjnego ustawodawca nie wprowadził żadnych dodatkowych regulacji dotyczących możliwości dokonywania potrąceń. Samo złożenie przez kontrahenta wniosku o otwarcie przyspieszonego postępowania układowego, postępowania układowego i sanacyjnego nie wprowadza żadnych modyfikacji do ogólnych reguł kompensacji. Jednak aby nie dopuścić do pokrzywdzenia niektórych wierzycieli, ustawodawca zdecydował się wprowadzić szczególną regulację odnoszącą się do złożenia oświadczenia o potrąceniu w toku postępowania restrukturyzacyjnego. Przy czym taka możliwość obowiązuje dopiero od dnia otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego, a jej stosowanie kończy się z dniem zakończenia postępowania restrukturyzacyjnego albo uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu postępowania. W tym czasie przepisy p.r. obowiązują bezwzględnie. Oznacza to, że strony, np. w treści umowy sprzedaży, nie mogą zmienić tej regulacji ani się od niej uchylić. Wynika to z tego, że w czasie postępowania restrukturyzacyjnego spełnianie przez dłużnika albo zarządcę świadczeń wynikających z wierzytelności, które z mocy prawa są objęte układem, jest niedopuszczalne, na co wskazuje art. 252 p.r. Zastosowanie potrącenia mogłoby doprowadzić do realizacji zobowiązania powstałego przed dniem otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego, skoro potrącenie spełnia funkcję zapłaty.
Możliwe warianty
Ograniczenia przewidziane w prawie restrukturyzacyjnym dotyczą tylko wierzytelności objętych układem i mają zastosowanie w toku przyspieszonego postępowania układowego, postępowania układowego i postępowania sanacyjnego. Nie stosuje się ich natomiast do postępowania o zatwierdzenie układu.
Można mówić o kilku wariantach wierzytelności podlegających potrąceniu, wyróżnionych z uwagi na moment powstania wierzytelności.
▶ Obie wierzytelności powstały przed dniem otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego, a w dniu otwarcia postępowania istniały już przesłanki potrącalności. Na przykład 6 marca 2024 r. Spółka A zawarła ze Spółką B umowę sprzedaży komputerów, zobowiązując się do zapłaty ceny. Tydzień później Spółka B nabyła od Spółki A kilkaset ryz papieru za umówioną cenę. Postępowanie układowe wobec Spółki B otwarto zaś 12 kwietnia 2024 r.
▶ Obie wierzytelności powstały po dniu otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego, z wyjątkiem wierzytelności odsetkowej za okres po otwarciu postępowania i wierzytelności zależnych od warunku zawieszającego, które objęte są układem. W podanym wyżej przykładowym stanie faktycznym postanowienie o otwarciu postępowania układowego wydano 1 marca 2024 r.
▶ Wierzytelność dłużnika (w restrukturyzacji) wobec wierzyciela powstała przed otwarciem postępowania restrukturyzacyjnego, a wierzytelność wierzyciela wobec dłużnika powstała po otwarciu postępowania. We wskazanym wyżej przykładzie postanowienie o otwarciu postępowania układowego wydano 8 marca 2024 r.
▶ Wierzytelność wierzyciela wobec dłużnika nieobjęta układem powstała przed otwarciem postępowania restrukturyzacyjnego, a wierzytelność dłużnika wobec wierzyciela powstała po otwarciu postępowania. Na przykład 6 marca 2024 r. Spółka A zawarła ze Spółką B umowę sprzedaży komputerów, zobowiązując się do zapłaty ceny. Wierzytelność z tytułu ceny została zabezpieczona zastawem rejestrowym na maszynach stanowiących własność Spółki A. Tydzień później wobec Spółki A otwarto postępowanie układowe. Spółka B 20 marca 2024 r. nabyła od Spółki A kilkaset ryz papieru za umówioną cenę.
Uwaga! Przed złożeniem oświadczenia o potrąceniu wierzyciel powinien zwrócić uwagę na datę powstania wierzytelności i zweryfikować, czy jest ona objęta układem.
Co można potrącać
Nie ma przeszkód, aby przedmiotem kompensacji były wierzytelności ze stosunku pracy. Potrącenie może też dotyczyć wierzytelności zabezpieczonych na majątku dłużnika:
- hipoteką,
- zastawem,
- zastawem rejestrowym,
- zastawem skarbowym,
- hipoteką morską lub
- przeniesieniem na wierzyciela własności rzeczy, wierzytelności lub innego prawa.
Przy czym uprawnienie to odnosi się tylko do tej części wierzytelności zabezpieczonej rzeczowo, która znajduje pokrycie w wartości przedmiotu zabezpieczenia (podlega zaspokojeniu z przedmiotu zabezpieczenia). Jeśli jednak wierzyciel wyraził zgodę na objęcie swojej wierzytelności układem, to traci wówczas możliwość potrącenia. Dodatkowo, skoro dłużnik powinien wykonywać swoje zobowiązania powstałe po otwarciu postępowania restrukturyzacyjnego, zakaz potrącania nie odnosi się również do tych wierzytelności, które mają charakter bieżący.
Uwaga! Zakazy dotyczące możliwości potrącania w postępowaniu restrukturyzacyjnym dotyczą również tych wierzytelności, które są objęte układem, lecz nie zostały zamieszczone w spisie wierzytelności. Układ, jak wskazuje art. 166 ust. 1 p.r., wiąże bowiem także tych wierzycieli, których wierzytelności nie zostały wciągnięte do spisu wierzytelności.
Ustawowe ograniczenia
Od dnia otwarcia przyspieszonego postępowania układowego, postępowania układowego i postępowania sanacyjnego niedopuszczalne jest potrącenie wzajemnych wierzytelności w dwóch przypadkach. Można powiedzieć, że dla oceny dopuszczalności potrącenia bierze się pod uwagę datę powstania wierzytelności dłużnika oraz datę nabycia wierzytelności przez wierzyciela dłużnika.
Po pierwsze, chodzi o sytuację, gdy wierzyciel stał się dłużnikiem dłużnika (w restrukturyzacji) po dniu otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego.
Drugi przypadek odnosi się do nabycia przez wierzyciela w drodze przelewu lub indosu wierzytelności powstałej przed dniem otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego w sytuacji, gdy jeszcze przed otwarciem postępowania restrukturyzacyjnego wierzyciel był już dłużnikiem dłużnika.
Przykład 2
Wierzyciel dłużnikiem
Po otwarciu postępowania sanacyjnego powstały: wierzytelność wobec dłużnika w postępowaniu sanacyjnym z tytułu zaciągniętego przez dłużnika kredytu oraz wierzytelność dłużnika wynikająca z umowy rachunku bankowego. Jednak część kredytu nie została spłacona. W związku z tym bank – nawet w razie braku spłaty choćby części kredytu – nie może dokonać potrącenia swojej wierzytelności kredytowej z wierzytelnością wynikającą z umowy rachunku bankowego.
Składanie oświadczenia
Prawo restrukturyzacyjne nie wymaga, aby oświadczenie o potrąceniu zostało złożone w szczególnej formie. W szczególności nie musi to być forma pisemna. Ważne jednak, aby oświadczenie było jednoznaczne i wyraźnie wskazywało wysokość wierzytelności przedstawianej do potrącenia.
Przykład 3
Zbyt szeroki zbiór
Wierzyciel złożył dłużnikowi oświadczenie o treści: „Potrącam wszystkie moje wierzytelności wobec Dłużnika z wierzytelnością Dłużnika”. Takie oświadczenie będzie nieskuteczne. W tak zakreślonym zbiorze wierzytelności mogą się mieścić bowiem wierzytelności objęte układem, które powstały przed dniem otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego, co do których zachodzi zakaz dokonania potrącenia, jak też wierzytelności powstałe po tym dniu, które nie są objęte ustawowym zakazem.
Jeżeli oświadczenie o potrąceniu składa w toku postępowania restrukturyzacyjnego wierzyciel, to powinno ono dotrzeć do dłużnika (jeśli pozostawiono mu zarząd nad swoim majątkiem) lub do zarządcy (gdy dłużnikowi odebrano prawo zarządu majątkiem). Ze względu na materialne skutki potrącenia (czyli doprowadzenie do umorzenia zobowiązania) oraz pozycję nadzorcy sądowego w postępowaniu restrukturyzacyjnym trzeba dopuścić składanie oświadczeń o potrąceniu bezpośrednio dłużnikowi również wtedy, gdy prawo zarządu majątkiem zostało ograniczone poprzez ustanowienie nadzorcy sądowego.
Jeśli zaś oświadczenie o potrąceniu ma dotrzeć do wierzyciela, to podmiotem składającym oświadczenie powinien być dłużnik, a w razie odebrania mu prawa zarządu jego majątkiem – zarządca. Oświadczenia o potrąceniu nie składa nadzorca sądowy. Dłużnik powinien jednak przed złożeniem oświadczenia o potrąceniu uzyskać zgodę nadzorcy sądowego w tych przypadkach, w których spełnienie świadczenia będzie czynnością przekraczającą zakres zwykłego zarządu. Brak takiej zgody może w pewnych przypadkach oznaczać nieważność czynności. ©℗
Podstawa prawna
Podstawa prawna
• art. 166 ust. 1, art. 252, art. 253 ustawy z 15 maja 2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 2309; ost.zm. Dz.U. z 2023 r. poz. 1723)
• art. 498–505 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 1610; ost.zm. Dz.U. z 2024 r. poz. 653)