Artykuł 8 ust. 2a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (dalej: ustawa systemowa), który rozszerza definicję pracownika, jest dla płatników wyjątkowo problematyczny i toczy się wokół niego wiele sporów. Zgodnie z nim za pracownika w rozumieniu tej ustawy uważa się także osobę wykonującą pracę na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia albo umowy o dzieło, jeżeli umowę taką zawarła z pracodawcą, z którym pozostaje w stosunku pracy, lub jeżeli w ramach takiej umowy wykonuje pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy. Skutkiem praktycznym takiej definicji jest konieczność opłacania składek przez pracodawcę także od równowartości wynagrodzenia wypłacanego jego pracownikowi przez podmiot trzeci lub niego samego na podstawie umowy cywilnoprawnej. Przy czym pracodawca i podmiot trzeci mogą, ale nie muszą być powiązani. Przyczyną wprowadzenia tego przepisu było zapobieżenie outsourcingowi pracowników i „optymalizacji” składek. Pracodawca dzięki zawieraniu z pracownikiem dodatkowych umów lub poleceniu mu zawarcia takiej umowy z formalnie odrębnym podmiotem mógł bowiem np. omijać przepisy o ograniczeniu pracy w nadgodzinach.
Płatnicy skarżą się jednak, że obecnie art. 8 ust. 2a ustawy systemowej jest stosowany przez ZUS zbyt często, także tam, gdzie nie dochodziło do żadnych prób obchodzenia prawa. Wystarczy bowiem, że organ rentowy znajdzie niewielkie powiązanie między pracodawcą i zleceniodawcą, co przecież się zdarza, gdy działają w jednej branży, a już nakazuje zapłatę pełnych składek pracodawcy. W takim restrykcyjnym podejściu do stosowania tego przepisu wtórują ZUS sądy.

Możliwe pożytki

Przykładem takiego orzeczenia może być wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 4 maja 2022 r., sygn. akt III AUa 1062/21. W rozpatrywanej przez sąd sprawie pracownicy spółki zajmującej się sprzedażą samochodów jednocześnie byli zatrudnieni – jako doradcy kredytowi – w oparciu o umowy cywilnoprawne z bankiem, przy czym kontaktowali się z klientami, którzy wcześniej byli klientami spółki. Jak podkreślał odwołujący się płatnik, klienci nie zawsze korzystali z oferty przedstawionej przez handlowca, niekiedy wybierali inne źródło finansowania. Gdy jednak klient skorzystał z finansowania z instytucji finansowej, z którą spółka ma podpisaną umowę, spółka otrzymywała wynagrodzenie na zasadach regulowanych między spółką a bankiem. I choć w sprawie podnoszono, że pracodawca ubezpieczonego może, ale nie musi odnieść żadnych korzyści z pracy na zlecenie jego pracownika, sąd jednak stwierdził, że art. 8 ust. 2a ustawy systemowej stanowi o wykonywaniu pracy na rzecz pracodawcy, z którym dany ubezpieczony pozostaje w stosunku pracy, nie zaś o wykonywaniu pracy na korzyść tego pracodawcy, ani też wyłącznie na rzecz pracodawcy. Oznacza to, że nie można wykluczyć zastosowania tej regulacji w sytuacji, gdy pracodawca nie uzyskuje bezpośrednio korzyści z wykonywania przez ubezpieczonego pracy w ramach umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, ani też w sytuacji, gdy ubezpieczony pracę tę wykonuje zarówno na rzecz pracodawcy, jak i na rzecz podmiotu, z którym zawarł umowę agencyjną, umowę zlecenia lub zbliżoną rodzajowo umowę oświadczenie usług.
Sąd, wydając wyrok, zwrócił uwagę, że w orzecznictwie prezentowany jest pogląd, że zwrot „działać na rzecz” użyty został w art. 8 ust. 2a ustawy systemowej w innym znaczeniu niż w języku prawa, w którym działanie na czyjąś rzecz może się odbywać w wyniku istnienia określonej więzi prawnej (stosunku prawnego). W kontekście przepisu art. 8 ust. 2a ustawy systemowej zwrot ten opisuje sytuację faktyczną, która charakteryzuje się istnieniem trójkąta umów, tj.
  • umowy o pracę;
  • umowy zlecenia między pracownikiem a osobą trzecią;
  • umowy o podwykonawstwo między pracodawcą i zleceniodawcą.
Pracodawca w wyniku umowy o podwykonawstwo przejmuje w ostatecznym rozrachunku rezultat pracy wykonanej na rzecz zleceniodawcy, przy czym następuje to w wyniku zawarcia umowy zlecenia/świadczenia usług z osobą trzecią oraz zawartej umowy cywilnoprawnej między pracodawcą i zleceniodawcą.
W rozpatrywanej przez sąd sprawie spółka podpisała umowę z bankiem, dzięki której spółka otrzymywała określoną kwotę, gdy doszło do zawarcia umowy finansowania przez bank. A do zawarcia takiej umowy dochodziło przy udziale pracownika/zleceniobiorcy.
Warto w tym miejscu zwrócić jeszcze uwagę na uchwałę SN z 26 sierpnia 2021 r. z 26 sierpnia 2021 r., sygn. akt III UZP 6/21, gdzie czytamy, że finansowanie przez pracodawcę w jakikolwiek sposób wynagrodzenia z tytułu świadczenia na jego rzecz pracy przez pracownika na podstawie umowy zawartej z osobą trzecią przemawia za zastosowaniem art. 8 ust. 2a ustawy systemowej.
wAŻNE Zgodnie z uchwałą SN finansowanie przez pracodawcę w jakikolwiek sposób wynagrodzenia z tytułu świadczenia na jego rzecz pracy przez pracownika na podstawie umowy zawartej z osobą trzecią przemawia za zastosowaniem art. 8 ust. 2a ustawy systemowej.

Liczy się efekt

Jak widać, zastosowanie art. 8 ust. 2a zdaniem sądów powszechnych i SN nie ogranicza się jedynie do jaskrawych przypadków obchodzenia prawa, gdy np. tworzona jest odrębna spółka córka pracodawcy, z którą pracownicy zawierają umowy cywilnoprawne, co pozwala zmniejszyć obciążenia składkowe. ZUS i sądy badają bowiem także efekt zawarcia umowy cywilnoprawnej przez pracownika, a nie tylko cel. Jak zwracano uwagę w wyżej wspomnianym wyroku SA w Lublinie, czynności wykonywane przez zainteresowanych ponadto skutkowały tym, że to ich pracodawca finalnie uzyskiwał rezultaty tej pracy i związane z tym wymierne finansowe korzyści w postaci zwiększonej sprzedaży oferowanych samochodów, co było przecież przedmiotem działalności spółki. Zaoferowanie przez ubezpieczonych możliwości sfinansowania zakupu samochodu środkami z kredytu udzielonego przez zleceniodawcę (bank) zwiększało bowiem liczbę klientów spółki, którzy uzyskiwali większy dostęp finansowy do oferty samochodów proponowanych przez tę spółkę do nabycia.
Jak podkreślono w uzasadnieniu wyroku, nie wszyscy klienci korzystali z finansowania oferowanego przez bank. Ważne było, że zleceniodawcy pozyskiwali dla tego banku wyłącznie klientów, którzy wcześniej byli zainteresowani nabyciem towaru oferowanego przez spółkę, nie pozyskiwali zaś klientów spoza grona klientów swojego pracodawcy. Jak podkreślił sąd, świadczenie usług pośrednictwa finansowanego w udzielaniu przez bank współpracujący ze spółką kredytów na zakup samochodów w tej spółce wpisywało się jednocześnie w potrzeby tej spółki – przez zwiększenie jej obrotów.
Dlatego także w opisywanej sprawie, nawet jeśli podstawowym celem stron nie było zmniejszenie opłacanych składek, to jeśli ZUS udowodni, że spółka odnosiła korzyści ze zlecenia pracownika, sąd najprawdopodobniej przyzna mu rację. ©℗
!ZUS i sądy stosują art. 8 ust. 2a ustawy systemowej bardzo restrykcyjnie i nie ograniczają się tylko do przypadków, gdy celem strony było obejście prawa i zmniejszenie obciążeń składkowych.
Podstawa prawna
•art. 8 ust. 2a ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1009; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 1115)