Pracownik ma prawo powstrzymania się od wykonywania pracy, gdy warunki pracy nie odpowiadają przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy, co stwarza niebezpieczeństwo dla jego życia lub zdrowia albo gdy wykonywanie pracy zagraża innym osobom. Powyższe uprawnienie przysługuje pod pewnymi warunkami także zatrudnionym na stanowiskach wymagających szczególnej sprawności psychofizycznej.
Prawo każdego pracownika
Prawo powstrzymania się od wykonywania pracy w pierwszej z wymienionych sytuacji przysługuje każdemu pracownikowi, jeśli spełnione zostaną następujące przesłanki:
  • warunki pracy będą niezgodne z przepisami bhp,
  • wystąpi bezpośrednie zagrożenie dla jego życia lub zdrowia albo gdy wykonywana przez niego praca grozi takim niebezpieczeństwem innym osobom,
  • powiadomi o tym niezwłocznie przełożonego.
Przywołany art. 210 k.p. nie wymienia wprost naruszenia zasad bhp jako przesłanki powstrzymania się od pracy. Wydaje się jednak, że także naruszenie tych zasad, a nie wyłącznie przepisów, umożliwia pracownikowi powstrzymywanie się od pracy. Wynika to pośrednio z art. 207 par. 2 k.p., zgodnie z którym w sytuacji, gdy dobrem chronionym jest życie i zdrowie, ustawodawca nakazuje nie tylko przestrzegać przepisów, ale także zasad bhp. Na taką interpretację przepisów wskazuje także art. 211 k.p., który nakazuje pracownikom przestrzeganie zasad i przepisów bhp.
Złamanie przepisów lub zasad bhp nie upoważnia jeszcze pracownika do odstąpienia od pracy. Dodatkowo musi on mieć przeświadczenie, że sytuacja, w której się znajduje, lub praca, którą wykonuje, stwarza bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia jego lub innej osoby (w tym nie tylko innego pracownika, ale także osób postronnych). Zagrożenie to musi mieć charakter bezpośredni. Oznacza to, że musi zaistnieć znaczne prawdopodobieństwo wystąpienia szkody na zdrowiu lub życiu (np. poprzez porażenie prądem, upadek z wysokości, zasypanie, utonięcie). Warto pamiętać, że zaprzestanie wykonywania pracy powinno powodować uchylenie stanu bezpośredniego zagrożenia.
Zanim pracownik odstąpi od pracy, musi powiadomić przełożonego o zagrożeniu i pozostawać w gotowości do wykonywania obowiązków po zlikwidowaniu zagrożeń lub do podjęcia innej pracy wyznaczonej mu przez pracodawcę.
Oddalenie z miejsca zagrożenia
Samo powstrzymanie się od pracy może nie usunąć bezpośredniego zagrożenia dla życia lub zdrowia pracownika. Wówczas pracownikowi przysługuje dodatkowo prawo oddalenia się z miejsca zagrożenia. W tym przypadku ustawodawca przewidział wyraźnie obowiązek pracownika do niezwłocznego zawiadomienia o fakcie i przyczynach oddalenia.
Okres niewykonywania pracy połączony ewentualnie z oddaleniem się z miejsca zagrożenia nie stanowi przestoju. Pracownikowi przysługuje w tej sytuacji prawo do wynagrodzenia obliczonego jak wynagrodzenie za urlop wypoczynkowy, z tym że składniki wynagrodzenia ustalane w wysokości przeciętnej oblicza się z miesiąca, w którym przypadł okres niewykonywania pracy.
Uprawnienie tylko niektórych
Pracownik ma prawo, po uprzednim zawiadomieniu przełożonego, powstrzymać się od wykonywania pracy wymagającej szczególnej sprawności psychofizycznej, gdy jego stan psychofizyczny nie zapewnia bezpiecznego wykonywania pracy i stwarza zagrożenie dla innych osób. W tym przypadku prawo do powstrzymania się od wykonywania pracy przysługuje tylko nielicznym grupom zawodowym, tj. tym, które wykonują pracę wymagającą szczególnej sprawności psychofizycznej. Rodzaje takich prac określa przywołane w podstawie prawnej rozporządzenie. Chodzi o pracę m.in. kierowców autobusów, motorniczych tramwajów, pilotów samolotów, przy obsłudze żurawi wieżowych i samojezdnych, platform hydraulicznych, instalacji chemicznych do produkcji gazów toksycznych.
Przesłanka powstrzymania się od pracy w sytuacji, o której mowa wyżej, ma charakter subiektywny. Rozstrzygające jest bowiem odczucie pracownika, że jest on niedysponowany psychicznie lub fizycznie, co w jego przekonaniu nie zapewnia bezpiecznego wykonywania pracy i stwarza zagrożenie dla innych osób. Ten stan świadomości nie podlega weryfikacji. Pracownik jest jednak obowiązany do uprzedniego zawiadomienia przełożonego o powstrzymaniu się od pracy. Za czas jego trwania nie zachowuje on prawa do wynagrodzenia. Częste powstrzymywanie się od pracy z powołaniem na niedyspozycję może prowadzić do stwierdzenia nieprzydatności pracownika do pracy na danym stanowisku i w konsekwencji do rozwiązania z nim umowy o pracę.
Ważne!
Prawo powstrzymania się od wykonywania pracy czy oddalenia z miejsca zagrożenia nie dotyczy pracowników, których obowiązkiem jest ratowanie życia ludzkiego lub mienia
PRZYKŁAD:
STAN ZAGROŻENIA ŻYCIA LUB ZDROWIA
Pracownik powiadomił pracodawcę, że powstrzyma się od pracy, gdyż komputer, którym musi się posługiwać, nie posiada odpowiedniego certyfikatu. Przełożony polecił pracownikowi podjęcie pracy, zgodnie z obowiązującym go zakresem obowiązków, przedstawiając mu jednocześnie ekspertyzę wykluczającą, że komputer może stworzyć zagrożenie dla jego życia lub zdrowia. Pracownik nie zmienił jednak zdania i nadal odmawiał świadczenia pracy. W takiej sytuacji pracodawca miał prawo rozwiązać z nim stosunek pracy w trybie art. 52 k.p. - czyli bez wypowiedzenia. Odmowa świadczenia pracy w analizowanej sytuacji stanowi ciężkie naruszenie obowiązków pracowniczych, gdyż nie było podstaw do niej, co potwierdziła ekspertyza. W myśl art. 210 k.p. warunkiem powstrzymania się od pracy jest nie tylko łamanie przepisów bhp, ale także wystąpienie stanu zagrożenia dla życia lub zdrowia pracownika. W omawianym przykładzie pracodawca udowodnił, że stan taki nie wystąpił.
PRZYKŁAD:
BEZ PRAWA POWSTRZYMANIA SIĘ OD PRACY
Sanitariusz odmówił wykonania zastrzyku osobie, która zakażona jest wirusowym zapaleniem wątroby typu B, tłumacząc swoją decyzję faktem, iż wczoraj skaleczył swoją dłoń. W tym przypadku nie jest on jednak uprawniony do powstrzymania się od pracy. Zgodnie bowiem z orzeczeniem Sądu Najwyższego z 15 maja 2001 r. personelowi lekarsko-pielęgniarskiemu w zakresie obowiązków pracowniczych nie przysługuje uprawnienie do powstrzymania się od wykonywania pracy niebezpiecznej (II UKN 395/00, OSNP 2003/3/70). W tym przypadku na szpitalu jako pracodawcy spoczywa jednak zwiększone ryzyko odpowiedzialności wobec pracowników personelu medycznego, że do zakażenia wirusowym zapaleniem wątroby doszło w związku z wykonywaniem pracy.
ŁUKASZ GUZA
lukasz.guza@infor.pl
Podstawa prawna
■ Art. 210 ustawy z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 z późn. zm.).
■ Par. 5 rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej z dnia 29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych należności przewidzianych w kodeksie pracy (Dz.U. nr 62, poz. 289 z późn. zm.).
■ Rozporządzenie ministra pracy i polityki społecznej z 28 maja 1996 r. w sprawie rodzajów prac wymagających szczególnej sprawności psychofizycznej (Dz.U. nr 62, poz. 287).