Praca podczas choroby? Nowe przepisy ułatwią kontrolę

Sejm 21 listopada 2025 r. wreszcie przyjął długo zapowiadaną ustawę o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw. Ustawa zmienia przede wszystkim zasady orzekania o niezdolności do pracy przez ZUS, ale wpłynie także na orzekanie o niezdolności do pracy przez lekarzy oraz zmieni zasady kontroli wykorzystania zwolnienia od pracy. Jedną z doprecyzowanych kwestii jest możliwość przeprowadzania kontroli okresu, za który pracownik nie pobiera jeszcze zasiłku chorobowego, ale jeszcze wynagrodzenia chorobowe.

Ustawa czeka jeszcze na uchwalenie przez Senat.

Z jakich powodów można stracić zasiłek chorobowy?

Zasiłek chorobowy można stracić w okolicznościach wskazanych w art. 17 ust. 1 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (dalej: ustawa zasiłkowa). Zgodnie z nim ubezpieczony wykonujący w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub wykorzystujący zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia traci prawo do zasiłku chorobowego za cały okres tego zwolnienia.

Dotychczas ustawa zasiłkowa nie precyzowała, czym dokładnie jest praca zarobkowa ani wykorzystywanie zwolnienia od pracy niezgodnie z jego celem. Nowe przepisy mają to naprawić.

Praca zarobkowa i aktywność niezgodna z celem zwolnienia – definicje

Nowe przepisy wprowadzają definicję pracy zarobkowej. Ma to być każda czynność mająca charakter zarobkowy, niezależnie od stosunku prawnego będącego podstawą jej wykonania, z wyłączeniem czynności incydentalnych, których podjęcia w okresie zwolnienia od pracy wymagają istotne okoliczności. Istotną okolicznością nie może być polecenie pracodawcy.

Nowelizacja wprowadza również definicję „aktywności niezgodnej z celem zwolnienia od pracy”. Takie aktywności to wszelkie działania utrudniające lub wydłużające proces leczenia lub rekonwalescencję, z wyłączeniem zwykłych czynności dnia codziennego lub czynności incydentalnych, których podjęcia w okresie zwolnienia od pracy wymagają istotne okoliczności.

Kontrola wykorzystania zwolnienia lekarskiego

Aby stwierdzić, czy doszło do naruszenia warunków korzystania ze zwolnienia od pracy, ZUS oraz tzw. duzi płatnicy (zgłaszający do ubezpieczenia chorobowego powyżej 20 osób) mają prawo, także na podstawie obecnie obowiązujących przepisów, do kontroli chorego nawet w jego miejscu zamieszkania. Dotyczy to także prawidłowości wykorzystania okresu zwolnienia od pracy, za który dana osoba pobiera zasiłek opiekuńczy.

Szczegółowe zasady kontroli zostały określone w rozporządzeniu ministra pracy i polityki socjalnej z dnia 27 lipca 1999 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnień lekarskich od pracy oraz formalnej kontroli zaświadczeń lekarskich.

Rozporządzenie stanowi, że kontrola prawidłowości wykorzystywania zwolnień lekarskich od pracy powinna być dokonywana w miarę potrzeby, bez ustalania z góry stałych jej terminów, a nasilana szczególnie w okresach, w których występuje zwiększona absencja z powodu choroby lub sprawowania opieki.

W przypadku gdy kontrolę przeprowadza płatnik, wystawia on osobie kontrolującej imienne upoważnienie, które uprawnia do wykonywania kontroli również w miejscu zamieszkania, miejscu czasowego pobytu lub miejscu zatrudnienia osoby kontrolowanej.

W razie stwierdzenia w trakcie kontroli okoliczności osoba kontrolująca sporządza protokół, w którym podaje, na czym polegało nieprawidłowe wykorzystywanie zwolnienia lekarskiego od pracy. Protokół należy przedłożyć ubezpieczonemu w celu wniesienia przez niego uwag. Wzór protokołu stanowi załącznik nr 2 do rozporządzenia.

Wątpliwości, czy zwolnienie lekarskie od pracy wykorzystywane było niezgodnie z jego celem, rozstrzyga ZUS uzyskując w miarę potrzeby opinię lekarza leczącego, i wydaje w razie sporu decyzję.

Wynagrodzenie chorobowe – kontrola podczas jego pobierania

Zasady kontroli określone w ustawie zasiłkowej dotyczą kontroli zasiłków, pojawią się więc pytania, jak i czy powinno być kontrolowane wynagrodzenie chorobowe, a dokładniej - okres, przez który pracownik je pobiera. Dotychczas nie było to wprost wyrażone w przepisach zasiłkowych. Nowe przepisy wprowadzają jednak zasadę, że płatnicy składek są uprawnieni do przeprowadzania kontroli co do prawidłowości wykorzystywania zwolnień od pracy zgodnie z ich celem dla celów wypłaty wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy, o którym mowa w art. 92 kodeksu pracy.

Zgodnie z jego par. 1 za czas niezdolności pracownika do pracy wskutek:

• choroby lub odosobnienia w związku z chorobą zakaźną - trwającej łącznie do 33 dni w ciągu roku kalendarzowego, a w przypadku pracownika, który ukończył 50 rok życia - trwającej łącznie do 14 dni w ciągu roku kalendarzowego - pracownik zachowuje prawo do 80 proc. wynagrodzenia, chyba że obowiązujące u danego pracodawcy przepisy prawa pracy przewidują wyższe wynagrodzenie z tego tytułu;
• wypadku w drodze do pracy lub z pracy albo choroby przypadającej w czasie ciąży (w powyższym limicie dni w roku kalendarzowym) pracownik zachowuje prawo do 100 proc. wynagrodzenia;
• poddania się niezbędnym badaniom lekarskim przewidzianym dla kandydatów na dawców komórek, tkanek i narządów oraz poddania się zabiegowi pobrania komórek, tkanek i narządów (w powyższym limicie dni w roku kalendarzowym) pracownik zachowuje prawo do 100 proc. wynagrodzenia.

Wynagrodzenie to oblicza się według zasad obowiązujących przy ustalaniu podstawy wymiaru zasiłku chorobowego i wypłaca za każdy dzień niezdolności do pracy, nie wyłączając dni wolnych od pracy.

Kontrola podczas choroby i opieki – nowe zasady

Nowe przepisy wprowadzają do ustawy zasiłkowej uszczegółowione zasady kontroli, dodając do ustawy art. 68a. Częściowo przepisy te będą powtórzeniem przepisów obecnie jeszcze obowiązującego rozporządzenia w sprawie szczegółowych zasad i trybu kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnień lekarskich od pracy oraz formalnej kontroli zaświadczeń lekarskich.

Zgodnie z nowymi przepisami kontrola ubezpieczonych obejmuje zwolnienia z powodu niezdolności do pracy, za które przysługuje zasiłek chorobowy, świadczenie rehabilitacyjne albo wynagrodzenie za czas niezdolności do pracy oraz zwolnienia z powodu konieczności osobistego sprawowania opieki, za które przysługuje zasiłek opiekuńczy.

Kontrola polega na ustaleniu, czy osoba kontrolowana nie podejmuje działań określonych we wspomnianym wyżej art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej, a w przypadku zasiłku opiekuńczego również na ustaleniu, czy poza ubezpieczonym nie ma innych członków rodziny pozostających we wspólnym gospodarstwie domowym, mogących zapewnić opiekę, chyba że dotyczy to sprawowania opieki nad chorym dzieckiem w wieku do 2 lat.

Kontrola jest dokonywana w miarę potrzeb, bez ustalania z góry stałych jej terminów, a nasilana szczególnie w okresach, w których występuje zwiększona absencja z powodu choroby lub sprawowania opieki.

Przebieg kontroli

Nowe przepisy stanowią, że kontrola jest dokonywana z wykorzystaniem środków adekwatnych i proporcjonalnych do celu kontroli, z poszanowaniem prywatności osoby kontrolowanej oraz innych osób przebywających w miejscu kontroli oraz w sposób wolny od ryzyka pogorszenia się stanu zdrowia osoby kontrolowanej i zakłócania procesu leczenia lub rekonwalescencji, a czas jej trwania jest ograniczony do okresu niezbędnego do dokonania ustaleń z tej kontroli.

Wszczęcie kontroli następuje z urzędu, na podstawie upoważnienia do przeprowadzenia kontroli udzielonego kontrolującemu i poprzez okazanie osobie kontrolowanej tego upoważnienia.

Czynności kontrolne są prowadzone w miejscu zamieszkania, miejscu pobytu, miejscu pracy osoby kontrolowanej lub w miejscu wykonywania przez nią pozarolniczej działalności lub w innym miejscu, jeżeli jest to konieczne ze względu na cel kontroli.

Kontrolującemu przysługuje uprawnienie do:

• wstępu do miejsca przeprowadzania kontroli,
• legitymowania osoby kontrolowanej wyłącznie w celu ustalenia tożsamości,
• żądania oraz odbierania informacji od osoby kontrolowanej, jej płatnika składek lub lekarza leczącego,
• dostępu do danych ubezpieczonego i płatnika składek gromadzonych przez ZUS na koncie ubezpieczonego i koncie płatnika składek – jeżeli jest to uzasadnione celem prowadzonej kontroli.

Kontrolujący jest obowiązany do:

• okazania osobie kontrolowanej lub osobie przebywającej w miejscu przeprowadzania kontroli legitymacji służbowej albo pracowniczej oraz upoważnienia do przeprowadzenia kontroli;
• poinformowania osoby kontrolowanej o jej uprawnieniach, w tym o możliwości zgłoszenia zastrzeżeń do protokołu kontroli;
• zachowania w tajemnicy wszelkich informacji dotyczących prywatności osoby kontrolowanej pozyskanych w czasie kontroli.

Z kolei osoba kontrolowana jest obowiązana do:

• umożliwienia przeprowadzenia kontroli;
• udostępnienia kontrolującemu na jego żądanie informacji w zakresie kontroli;
• składania wyjaśnień w zakresie kontroli na żądanie kontrolującego.

Ustalenia kontroli opisuje się w protokole kontroli, tak jak dotychczas.