Kodeks pracy i regulacje wewnętrzne w firmie ograniczają możliwość planowania pracy w niedziele

Przedział czasowy

Zgodnie z art. 151⁹ par. 2 k.p. za pracę w niedzielę lub święto uznaje się pracę wykonywaną w godzinach od godz. 6.00 danego dnia do godz. 6.00 dnia następnego, jeśli pracodawca nie ustalił innych granic czasowych. Przepisy wprost dopuszczają możliwość określenia w aktach wewnętrznych – takich jak układ zbiorowy pracy, regulamin pracy czy obwieszczenie o czasie pracy – odmiennych przedziałów godzinowych uznawanych za pracę w niedzielę lub święto.

W przypadku braku takich postanowień obowiązuje domyślny, kodeksowy przedział czasowy.

Ustalenie godzin granicznych niedzieli ma kluczowe znaczenie dla prawidłowego planowania i rozliczania czasu pracy. Każdy pracodawca – nawet taki, który nie przewiduje pracy w niedziele kalendarzowe – powinien je przeanalizować pod kątem organizacji pracy i potencjalnych ryzyk. To właśnie te godziny określają:

• przedział, w którym mogą być wykonywane wyłącznie prace dopuszczone do realizacji w niedziele i święta,
• okres, za który praca podlega szczególnej rekompensacie,
• czas wykonywania pracy kwalifikowany jako praca w niedzielę w rozumieniu art. 151¹² k.p., uwzględniany przy ustalaniu obowiązku zapewnienia co najmniej jednej niedzieli wolnej w każdym czterotygodniowym okresie rozliczeniowym. [przykład 1]

PRZYKŁAD 1

Przykład 1 dotyczył pracy incydentalnej, wykonywanej wyjątkowo. Tym bardziej więc w przypadku stałego planowania pracy od wczesnych godzin porannych konieczne jest jednoznaczne uregulowanie godzin granicznych niedzieli w układzie zbiorowym pracy, regulaminie pracy lub obwieszczeniu o czasie pracy. [przykład 2]

PRZYKŁAD 2

Pracodawca ma swobodę w ustalaniu granicznych godzin niedzieli – mogą one obejmować np. przedział od godz. 5.00 do godz. 5.00 albo od godz. 0.00 do godz. 24.00 danego dnia. Istotne jest, by były one dostosowane do rzeczywistej organizacji pracy w zakładzie.

Przykładowo przy pracy zmianowej obejmującej dni od poniedziałku do niedzieli w godzinach 7.00–15.00, 15.00–23.00 i 23.00–7.00, logicznym rozwiązaniem będzie wyznaczenie granic niedzieli od godz. 7.00 do godz. 7.00 następnego dnia.

Ustawowy katalog

Praca w niedziele i święta jest dozwolona:

• w razie konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii;
• w ruchu ciągłym;
• przy pracy zmianowej;
• przy niezbędnych remontach;
• w transporcie i w komunikacji;
• w zakładowych strażach pożarnych i w zakładowych służbach ratowniczych;
• przy pilnowaniu mienia lub ochronie osób;
• w rolnictwie i hodowli;
• przy wykonywaniu prac koniecznych ze względu na ich użyteczność społeczną i codzienne potrzeby ludności, w szczególności w:

– zakładach świadczących usługi dla ludności,

– gastronomii,

– zakładach hotelarskich,

– jednostkach gospodarki komunalnej,

– zakładach leczniczych podmiotów leczniczych i innych placówkach służby zdrowia przeznaczonych dla osób, których stan zdrowia wymaga całodobowych lub całodziennych świadczeń zdrowotnych,

– jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej oraz jednostkach organizacyjnych wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej zapewniających całodobową opiekę,

– zakładach prowadzących działalność w zakresie kultury, oświaty, turystyki i wypoczynku;

• w stosunku do pracowników zatrudnionych w systemie czasu pracy, w którym praca jest świadczona wyłącznie w piątki, soboty, niedziele i święta;
• przy wykonywaniu prac:

– polegających na świadczeniu usług z wykorzystaniem środków komunikacji elektronicznej w rozumieniu przepisów o świadczeniu usług drogą elektroniczną lub urządzeń telekomunikacyjnych w rozumieniu przepisów prawa telekomunikacyjnego, odbieranych poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli zgodnie z przepisami obowiązującymi odbiorcę usługi niedziele i polskie święta są u niego dniami pracy,

– zapewniających możliwość świadczenia usług, o których wyżej mowa.

Uwaga! Katalog ten dotyczy konkretnych rodzajów prac, a nie całych branż czy zakładów pracy. Oznacza to, że praca w niedziele i święta jest dozwolona wyłącznie dla tych pracowników, którzy rzeczywiście wykonują czynności niezbędne ze względu na ich użyteczność społeczną lub codzienne potrzeby ludności, a także dla osób, bez których udziału realizacja tych zadań byłaby niemożliwa. [przykład 3]

PRZYKŁAD 3

Przepisy nie przewidują podmiotowych wyłączeń dotyczących zatrudniania w niedziele i święta.

Oznacza to, że nie istnieje ogólny zakaz planowania pracy w te dni dla pracowników objętych szczególną ochroną, takich jak kobiety w ciąży, osoby z niepełnosprawnością czy rodzice dzieci do 4. lub 8. roku życia. Ograniczenia w tym zakresie mogą jednak wynikać z indywidualnych uzgodnień między pracownikiem a pracodawcą, np. w ramach elastycznego rozkładu czasu pracy.

W katalogu prac dopuszczonych do wykonywania w niedziele szczególne miejsce zajmuje praca zmianowa. W odróżnieniu od pozostałych przypadków, w których przepisy odnoszą się do konkretnych rodzajów działalności, praca zmianowa stanowi formę organizacji czasu pracy – a nie odrębny typ zadań.

Akty prawne w zakładzie

Drugim warunkiem umożliwiającym planowanie pracy w niedziele jest sposób uregulowania rozkładów czasu pracy w obowiązujących u pracodawcy aktach wewnętrznych – układzie zbiorowym pracy, regulaminie pracy lub obwieszczeniu o czasie pracy.

Uwaga! Planowanie pracy w niedziele i święta jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy przewidują to obowiązujące u pracodawcy przepisy wewnętrzne – i jednocześnie, gdy rodzaj tej pracy mieści się w katalogu określonym w art. 151¹⁰ k.p.

Regulamin pracy ani obwieszczenie o czasie pracy nie mogą natomiast rozszerzać zakresu prac dozwolonych w te dni ponad to, co wynika z kodeksu pracy.

Stanowisko GIP

Pracownik wykonujący pracę w niedziele powinien mieć zapewnioną co najmniej jedną niedzielę wolną od pracy w każdym czterotygodniowym okresie. Z obowiązku tego zwolnieni są jedynie pracownicy zatrudnieni w weekendowym systemie czasu pracy oraz osoby pracujące w instytucjach kultury, dla których praca w niedziele jest elementem specyfiki zawodu.

Zgodnie ze stanowiskiem Głównego Inspektoratu Pracy (pismo z 4 sierpnia 2009 r., GPP-459-4560-49/09/PE/RP) art. 151¹² k.p. nie wskazuje, od którego momentu należy liczyć czterotygodniowy okres. Oznacza to, że pracodawca wypełni obowiązek zapewnienia wolnej niedzieli, jeśli w dowolnych kolejnych czterech tygodniach kalendarzowych wystąpi przynajmniej jedna niedziela wolna od pracy – niezależnie od okresów rozliczeniowych czy przyjętego systemu planowania.

Oceniamy więc każde kolejne cztery niedziele – nie liczymy ich od konkretnego tygodnia roku ani nie odnosimy do okresu rozliczeniowego.

Uwaga! W dowolnych kolejnych czterech niedzielach „wyciętych” z kalendarza co najmniej jedna musi być wolna. Przez wolną niedzielę rozumiemy taki dzień, w którym pracownik ma wolny cały przedział czasu uznawany za niedzielną pracę.

Zasada ta wyklucza zatem możliwość wprowadzenia stałego harmonogramu pracy obejmującego każdą niedzielę (np. systemu środa–niedziela).

Dzień wolny za niedzielę

Pracodawca musi zapewnić pracownikowi wykonującemu pracę w niedzielę inny dzień wolny od pracy w terminie sześciu dni kalendarzowych poprzedzających lub następujących po tej niedzieli, a jeżeli nie jest to możliwe, w innym dniu przypadającym w tym samym okresie rozliczeniowym.

Dopiero gdy nie jest możliwe udzielenie dnia wolnego w ustawowych terminach, pracownikowi przysługuje dodatek do wynagrodzenia za pracę w niedzielę.

Sformułowanie użyte w art. 151¹¹ k.p. – „nie jest możliwe wykorzystanie” – należy odnosić do sytuacji wyjątkowych, gdy praca w niedzielę ma charakter nagły, dodatkowy, niezaplanowany w harmonogramie.

Natomiast w przypadku pracy w niedzielę zaplanowanej w rozkładzie czasu pracy, pracodawca ma obowiązek – zgodnie z par. 1 art. 151¹¹ k.p. – zapewnić inny dzień wolny w okresie sześciu dni poprzedzających lub następujących po tej niedzieli. Oznacza to konieczność zaplanowania dnia wolnego właśnie w tym przedziale.

Tworząc harmonogram czasu pracy, należy więc wskazać dzień wolny przypadający w ciągu sześciu dni przed lub po danej niedzieli, a przy nim oznaczyć, za którą niedzielę jest on udzielany (np. „WN 12.10”). Taki sposób ewidencjonowania umożliwia przejrzystą kontrolę przestrzegania terminów udzielania dni wolnych. ©℗