Gdy pracownik odpowiada za powierzone mienie, prawo jest dla niego surowsze

2) mienie powierzone pracownikowi z obowiązkiem zwrotu albo do wyliczenia się (reżim szczególny).

W tym ostatnim przypadku pracodawca musi wykazać prawidłowe powierzenie mienia pracownikowi oraz powstanie szkody i jej wysokość. Za mienie powierzone do zwrotu albo do wyliczenia się pracownik odpowiada w pełnej wysokości.

Uwaga! Pracownikowi można powierzyć z obowiązkiem zwrotu albo do wyliczenia się:

• pieniądze,
• papiery wartościowe,
• kosztowności,
• narzędzia,
• instrumenty lub podobne przedmioty,
• środki ochrony indywidualnej,
• odzież i obuwie robocze bądź
• inne mienie.

Przy czym pieniądze lub towary powierzane są pracownikowi do wyliczenia się. Natomiast mienie, które zostało powierzone pracownikowi do osobistego używania przy wykonywaniu pracy, powinno zostać przez niego zwrócone.

Przyjęcie odpowiedzialności przez pracownika

W orzecznictwie podkreśla się, że kluczowe znaczenie ma rzeczywista zgoda pracownika na przyjęcie odpowiedzialności za powierzone mu dobra, wyrażona wprost lub dorozumianie – np. przez określenie rodzaju pracy w umowie o pracę. Zgoda ta powinna być sformułowana w sposób niebudzący wątpliwości. Istotne jest również, aby pracownik faktycznie objął w posiadanie przekazane mu składniki majątku, mógł nimi dysponować w warunkach umożliwiających ich zabezpieczenie przed osobami nieuprawnionymi, utrzymanie w stanie zgodnym z przeznaczeniem oraz późniejsze ich zwrócenie lub rozliczenie się z nich.

Przekazanie składników majątkowych pracownikowi może przybrać różną formę – nie musi to być remanent ani formalna inwentaryzacja. Istotne jest natomiast, aby pracownik uczestniczył w czynności przekazania i miał możliwość sprawdzenia stanu, liczby oraz wartości otrzymanych rzeczy (por. wyrok SN z 24 stycznia 2017 r., sygn. akt II PK 306/15).

Samo podpisanie deklaracji o przyjęciu odpowiedzialności za majątek nie tworzy jeszcze obowiązku jego zwrotu lub rozliczenia się z niego – ma jedynie znaczenie dowodowe (wyrok SN z 3 grudnia 1981 r., sygn. akt IV PR 350/81).

Pracownik ponosi odpowiedzialność również wtedy, gdy powierzone mu dobra nie stanowiły własności pracodawcy, lecz osoby trzeciej, a pracodawca naprawił wyrządzoną jej szkodę (por. wyrok SN z 19 kwietnia 2010 r., sygn. akt II PK 307/09). [przykład 1]

Przykład 1

Domniemanie winy pracownika

W przypadku odpowiedzialności za powierzone dobra pracodawca ma obowiązek wykazania, że pracownik wyrządził w nich uszczerbek oraz określenia jego wysokości. Jakiekolwiek umowne modyfikacje tego obowiązku na niekorzyść pracownika są niedopuszczalne (wyrok SN z 19 marca 1998 r., sygn. akt I PKN 564/97).

Prawidłowe powierzenie składników majątku oznacza, że stwierdzone braki uznaje się co do zasady za następstwo zaniedbań pracownika (uchwała pełnego składu Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych SN z 29 grudnia 1975 r., sygn. akt V PZP 13/75).

Jeżeli pracownik otrzymał majątek z obowiązkiem zwrotu lub rozliczenia się, zostaje zwolniony z odpowiedzialności dopiero wtedy, gdy wykaże, że niedobór powstał z przyczyn od niego niezależnych. Przy czym nie wystarcza samo nieudowodnienie winy przez pracodawcę. Taki model odpowiedzialności ma na celu przeciwdziałanie sytuacjom, w których pracownik mógłby bezprawnie osiągać korzyści z majątku pozostającego pod jego wyłączną pieczą lub unikać odpowiedzialności za niedobory powstałe „z niewiadomych przyczyn” (wyrok SN z 19 czerwca 1979 r., sygn. akt IV PR 164/79).

Jeżeli jednak samo powierzenie miało wady uniemożliwiające pracownikowi prawidłowe rozliczenie się z przekazanych dóbr, ponosi on odpowiedzialność jedynie wówczas, gdy zostanie udowodnione konkretne naruszenie obowiązków pracowniczych oraz istnienie związku przyczynowego między tym naruszeniem a powstałym niedoborem (wyrok SN z 10 stycznia 1973 r., sygn. akt I PR 238/72). [przykład 2]

PRZYKŁAD 2

W razie prawidłowego powierzenia pracownikowi składników majątku, może on zostać zwolniony z odpowiedzialności za stwierdzony niedobór jedynie wtedy, gdy wykaże, że wykonywał swoje obowiązki z należytą starannością, albo że ewentualne uchybienia nie były przez niego zawinione bądź nie pozostawały w związku przyczynowym z powstałym uszczerbkiem. Ocena czy pracownik dochował wymaganej staranności, powinna następować w oparciu o zakres jego obowiązków (wyrok SN z 29 października 1981 r., sygn. akt IV PR 311/81).

Wyrządzenie szkody w inny sposób przez pracownika

Należy również podkreślić, że pracownik, który co prawda spowodował uszczerbek w powierzonych mu dobrach, lecz nie w wyniku niewyliczenia się z nich ani ich niezwrócenia, lecz wskutek nieumyślnego działania – na przykład dopuszczenia do zniszczenia rzeczy lub obniżenia jej wartości – ponosi odpowiedzialność na zasadach ogólnych dotyczących odpowiedzialności materialnej pracowników, a nie według surowszego reżimu przewidzianego dla powierzenia majątku (por. wyrok SN z 22 stycznia 1975 r., sygn. akt I PR 189/74).

W takim przypadku jego odpowiedzialność ogranicza się do rzeczywistej straty pracodawcy oraz wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia (por. uchwała SN z 18 grudnia 1976 r., sygn. akt V PZP 6/76).

Natomiast w razie umyślnego wyrządzenia szkody pracownik zobowiązany jest do jej naprawienia w pełnej wysokości.

Umowa o współodpowiedzialności

Kodeks pracy przewiduje również możliwość przyjęcia przez pracowników wspólnej odpowiedzialności materialnej za dobra powierzone im łącznie z obowiązkiem rozliczenia się. Podstawę takiego powierzenia stanowi pisemna umowa zawarta pomiędzy pracownikami a pracodawcą – pod rygorem nieważności. W jej treści określa się zakres i proporcje odpowiedzialności poszczególnych osób.

Jeżeli jednak zostanie ustalone, że uszczerbek w całości lub w części spowodowali konkretni pracownicy, odpowiedzialność za całość lub odpowiednią część szkody ponoszą wyłącznie sprawcy. Wspólna odpowiedzialność materialna nie ma charakteru solidarnego (wyrok SN z 13 maja 1982 r., sygn. akt IV PR 119/82).

Odpowiedzialność ta ma charakter podzielny – pracodawca nie może więc według własnego uznania żądać całości lub części odszkodowania łącznie od wszystkich objętych umową pracowników, od kilku z nich ani od każdego z osobna. Między zatrudnionymi nie powstaje też odpowiedzialność regresowa.

Wyjątkiem jest sytuacja, gdy pracownicy, na których ciąży wspólna odpowiedzialność materialna, wyrządzili szkodę umyślnie – wówczas ponoszą oni odpowiedzialność solidarną na podstawie przepisów kodeksu cywilnego o czynach niedozwolonych, a nie postanowień umowy o wspólnej odpowiedzialności (wyrok SN z 17 marca 1980 r., sygn. akt II KR 50/80).

Uwaga! Spowodowanie przez pracownika objętego wspólną odpowiedzialnością materialną „części szkody” oznacza jego odpowiedni udział w jej powstaniu, zależny przede wszystkim od rodzaju popełnionych uchybień oraz stopnia zawinienia. Udział ten może być określony w ujęciu ułamkowym lub procentowym, w zależności od zakresu przyczynienia się danego pracownika do powstania całości niedoboru (wyrok SN z 26 stycznia 1989 r., sygn. akt IV PR 360/88).

Ograniczenia z rozporządzeń

Przy ustalaniu zasad i zakresu odpowiedzialności materialnej pracowników za powierzone mienie należy uwzględnić przepisy rozporządzeń wykonawczych do kodeksu pracy.

Uwaga! Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie warunków odpowiedzialności materialnej pracowników za szkodę w powierzonym mieniu przewiduje m.in. złagodzenie zasad odpowiedzialności materialnej za szkody w powierzonym mieniu w przypadku pracowników zatrudnionych:

1) w magazynach, w których wyodrębniono pomieszczenie do wydawania towarów (halę spedycyjną) oraz zorganizowano dozór ruchu mienia i osób (warunek wyodrębnienia pomieszczenia wydawania towarów nie jest wymagany w magazynach, w których przeładunek odbywa się systemem automatycznym z urządzeniami pomiarowo-kontrolnymi),

2) w sklepach o obsadzie co najmniej 6 osób i w stoiskach (działach) w domach towarowych (handlowych), jeżeli przy sprzedaży towarów wystawia się dowody sprzedaży, inkaso gotówki jest dokonywane przez kasjerów w wydzielonych kasach, a wydawanie towarów jest dokonywane przez inną osobę niż sprzedawca,

3) w sklepach samoobsługowych oraz w stoiskach (działach) samoobsługowych w domach towarowych (handlowych), w których inkaso gotówki dokonywane jest w wydzielonych kasach przy użyciu kas rejestrujących.

Regulacji tej nie stosuje się do pracowników ponoszących wspólną odpowiedzialność materialną za mienie powierzone im łącznie z obowiązkiem wyliczenia się.

Należy także pamiętać, że w przypadkach łącznego powierzenia pracownikom mienia, z obowiązkiem wyliczenia się, w zakładzie pracy lub w jego wydzielonej części, w której odbywa się sprzedaż, produkcja lub świadczenie usług albo przechowuje się mienie stanowiące przedmiot powierzenia i oddzielnego rozliczania, zastosowanie mają przepisy rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie wspólnej odpowiedzialności materialnej pracowników za powierzone mienie. W akcie tym przyjęto m.in. zasadę, że pracownicy, o których mowa powyżej, mogą przyjąć na podstawie pisemnej umowy zawartej z pracodawcą wspólną odpowiedzialność materialną za szkody spowodowane powstaniem niedoboru w powierzonym im łącznie mieniu, jeżeli liczba pracowników w miejscu powierzenia mienia nie przekracza przy pracy na:

• jedną zmianę – 8 osób,
• dwie zmiany – 12 osób,
• trzy zmiany – 16 osób.

W zakładach usługowych, w zakładach żywienia zbiorowego oraz w sklepach samoobsługowych i preselekcyjnych zasadą jest, że pracownicy mogą przyjąć wspólną odpowiedzialność materialną, jeżeli ich liczba w miejscu powierzenia mienia nie przekracza 24 osób na jedną zmianę. ©℗