Prawo do odmowy pracy z powodu zagrożenia – czy naprawdę działa?

W zdecydowanej większości przypadków powstrzymanie się od pracy ma miejsce wówczas, gdy warunki jej wykonywania nie odpowiadają przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy oraz stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia pracownika, bądź też, gdy wykonywana praca może powodować takie zagrożenie wobec innych osób. W tego rodzaju sytuacjach każdy pracownik – niezależnie od zajmowanego stanowiska – ma prawo zaprzestać świadczenia pracy, jednocześnie informując o tym fakcie swojego przełożonego. W praktyce można założyć, że w typowych warunkach z tego uprawnienia częściej będą korzystać pracownicy zatrudnieni na stanowiskach robotniczych, w szczególności przy pracach szczególnie niebezpiecznych. Nie można jednak wykluczyć, że w określonych okolicznościach prawo to będzie realizowane również przez osoby zatrudnione w biurowym środowisku pracy.

Podobnie jak prawo powstrzymania się od pracy w razie wystąpienia bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia lub życia pracownika (zagrożenie o charakterze zewnętrznym) przysługuje każdemu zatrudnionemu – o ile rzeczywiście zaistnieją ku temu przesłanki – tak też przepisy przewidują dodatkowe, szczególne uprawnienie przeznaczone wyłącznie dla określonych grup pracowników. Chodzi tutaj o możliwość powstrzymania się od wykonywania pracy z uwagi na wystąpienie zagrożenia wewnętrznego, z której to regulacji korzystać mogą wyłącznie osoby zatrudnione przy pracach wymagających szczególnej sprawności psychofizycznej.

Odpowiedni poziom gotowości...

Wykonywanie każdej pracy wymaga zachowania odpowiedniego poziomu gotowości do jej świadczenia. Pojęcie to oznacza taki stan fizyczny i psychiczny pracownika, który jest niezbędny do realizacji powierzonych mu obowiązków w sposób zapewniający należytą jakość i ilość pracy, a także gwarantujący jej wykonywanie w bezpiecznych warunkach – zarówno dla samego pracownika, jak i dla jego współpracowników. Przykładowo, gotowość do pracy zostaje wyłączona w sytuacjach naruszenia zasady trzeźwości w miejscu i czasie wykonywania obowiązków, a także w razie stosowania substancji działających podobnie do alkoholu.

• prace związane z obsługą suwnic sterowanych z kabiny oraz suwnic zdalnie sterowanych,
• obsługę żurawi wieżowych i żurawi samojezdnych,
• prace operatorów samojezdnych ciężkich maszyn budowlanych oraz maszyn drogowych.

Znaczenie gotowości do pracy w sposób szczególny uwidacznia się w odniesieniu do pracowników wykonujących obowiązki wymagające ponadprzeciętnej sprawności psychofizycznej. Kodeks pracy, przewidując uprawnienie do powstrzymania się od pracy w określonych sytuacjach, nie wskazuje jednak wprost, jakie zawody lub specjalności podlegają tej regulacji, odsyłając w tym zakresie do przepisów wykonawczych. Są tam enumeratywnie wskazane rodzaje prac wymagających szczególnej sprawności psychofizycznej.

…i stan go niezapewniający

Czym w istocie jest stan psychofizyczny, który nie zapewnia bezpiecznego wykonywania pracy i stwarza zagrożenie dla innych osób? Niestety, obowiązujące przepisy tego nie precyzują. Można jednak przyjąć, że chodzi o taki stan, który co prawda nie uzasadnia jeszcze wydania orzeczenia lekarskiego stwierdzającego czasową niezdolność do pracy z powodu choroby, lecz stanowi naruszenie gotowości do świadczenia pracy, mogące bezpośrednio oddziaływać na bezpieczeństwo jej wykonywania.

Za niewłaściwy stan psychofizyczny można uznać między innymi silne napięcie nerwowe, złe samopoczucie fizyczne lub psychiczne, a także przemęczenie. O ile w typowych przypadkach obniżona kondycja psychiczna pracownika nie jest traktowana jako przeszkoda wyłączająca gotowość do pracy (również w godzinach nadliczbowych, które naturalnie sprzyjają narastaniu zmęczenia), o tyle w odniesieniu do osób wykonujących prace wymagające szczególnej sprawności psychofizycznej naruszenie równowagi psychicznej może już stanowić okoliczność uniemożliwiającą bezpieczne wykonywanie obowiązków.

Zagrożenia – niezależnie od kalibru

Aby pracownik wykonujący prace wymagające szczególnej sprawności psychofizycznej mógł w sposób zgodny z prawem powstrzymać się od wykonywania obowiązków, musi zaistnieć sytuacja, w której występuje zagrożenie dla innych osób. Innymi słowy, konieczne jest istnienie związku pomiędzy wykonywaniem pracy a powstaniem stanu zagrożenia. Przepisy nie wskazują wprost, kogo należy rozumieć pod pojęciem inne osoby. Zasadnie można jednak przyjąć, że chodzi zarówno o współpracowników, jak i osoby postronne, niezwiązane stosunkiem pracy z danym pracodawcą, które mogą znaleźć się w obszarze oddziaływania zagrożenia.

A czy pracownik wykonujący prace wymagające szczególnej sprawności psychofizycznej może powstrzymać się od pracy w sytuacji, gdy jego stan psychofizyczny stwarza zagrożenie wyłącznie dla niego samego? Przepis statuujący omawiane uprawnienie nie odnosi się wprost do tej kwestii, niemniej należy przyjąć, że również w przypadku, gdy zagrożenie ogranicza się jedynie do samego zatrudnionego, przysługuje mu prawo do powstrzymania się od świadczenia pracy, jako że ratio legis tej regulacji jest ochrona życia i zdrowia pracownika.

Uwaga! Przepis regulujący uprawnienie do powstrzymania się od pracy z powodu zakłócenia stanu psychofizycznego nie wprowadza stopniowania zagrożenia – nie odwołuje się ani do kategorii zagrożenia bezpośredniego, ani też do zagrożenia ciężkiego, rozumianego jako szczególnie doniosłe dla zdrowia lub życia. Mając to na uwadze, zasadne jest przyjęcie, że niewłaściwy stan psychofizyczny pracownika uzasadnia skorzystanie z prawa do powstrzymania się od pracy niezależnie od stopnia powagi zagrożenia, a także bez względu na to, czy ma ono charakter bezpośredni, czy też pośredni.

Zawiadomienie przełożonego

Samo wystąpienie niewłaściwego stanu psychofizycznego nie stanowi jeszcze samodzielnej przesłanki uprawniającej do powstrzymania się od pracy. Aby legalnie skorzystać z tego uprawnienia, pracownik musi bowiem uprzednio powiadomić o tym fakcie pracodawcę lub bezpośredniego przełożonego.

Przepis przewiduje możliwość powstrzymania się od pracy jedynie po dokonaniu takiego zawiadomienia. W praktyce konstrukcja ta wydaje się jednak nie do końca przemyślana, gdyż pracownik, chcąc zawiadomić przełożonego, w pierwszej kolejności musi w praktyce przerwać pracę – czyli powstrzymać się od jej wykonywania z powodu naruszenia stanu psychofizycznego – a dopiero później dochodzi do zawiadomienia przełożonego. Niezależnie od tej nie do końca spójnej konstrukcji przepisu kodeksowego, obowiązek zawiadomienia ma charakter bezwzględny, co oznacza, że nie istnieje możliwość kontynuowania powstrzymywania się od pracy bez poinformowania przełożonego. Czym innym jest poinformowanie przełożonego lub pracodawcy o wystąpieniu stanu psychofizycznego uzasadniającego powstrzymanie się od pracy, a czym innym – ewentualne uzyskanie zgody na skorzystanie z tego uprawnienia.

Prawo czy obowiązek

W praktyce może pojawić się wątpliwość czy powstrzymanie się od pracy z powodu niewłaściwego stanu psychofizycznego należy traktować wyłącznie jako uprawnienie pracownika, czy też może przybierać ono charakter obowiązku. Przepisy formułują to jako uprawnienie – wskazując, że pracownik ma prawo do powstrzymania się od pracy – co teoretycznie pozwala przyjąć, że wbrew niewłaściwemu stanowi psychofizycznemu pracownik mógłby kontynuować wykonywanie obowiązków, narażając tym samym siebie oraz inne osoby na potencjalne zagrożenie. Jednakże z punktu widzenia bezpieczeństwa taka sytuacja jest niedopuszczalna. Nawet jeśli pracownik zdecyduje się nie korzystać z prawa do powstrzymania się od pracy, to w przypadku, gdy pracodawca wie o jego niewłaściwym stanie psychofizycznym, nie powinien dopuszczać go do wykonywania obowiązków.

Uwaga! W szczególnych okolicznościach uprawnienie do powstrzymania się od pracy może przybrać formę obowiązku prawnego – zarówno wobec samego pracownika, który powinien powstrzymać się od wykonywania pracy w warunkach niewłaściwego stanu psychofizycznego, jak i wobec jego przełożonego czy pracodawcy, który, wiedząc o stanie pracownika, nie powinien dopuścić go do pracy.

Pracownik, który powstrzymuje się od pracy w sytuacji, gdy warunki jej wykonywania nie odpowiadają przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy oraz stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia pracownika, albo gdy wykonywana przez niego praca zagraża takim niebezpieczeństwem innym osobom, zachowuje prawo do wynagrodzenia za czas powstrzymania się od pracy.

Bez wynagrodzenia

Odmiennie kształtuje się sytuacja w odniesieniu do pracownika wykonującego prace wymagające szczególnej sprawności psychofizycznej. Jeżeli taki pracownik powstrzyma się od wykonywania obowiązków z uwagi na niewłaściwy stan psychofizyczny, przepisy kodeksu pracy nie przewidują bezpośrednio zachowania prawa do wynagrodzenia za okres, w którym korzysta z tego uprawnienia.

Uwaga! Brak gwarancji wypłaty wynagrodzenia w tego rodzaju sytuacjach może skutecznie zniechęcać pracowników do powstrzymywania się od pracy, co w praktyce oznaczałoby kontynuowanie świadczenia pracy w warunkach zagrożenia. W tym kontekście dobrą praktyką wydaje się uregulowanie omawianej kwestii w przepisach zakładowych, które mogłyby przewidywać prawo do wynagrodzenia – przynajmniej częściowego – za czas powstrzymania się od pracy pracownika, którego stan psychofizyczny uniemożliwia bezpieczne wykonywanie obowiązków.

Powtarzająca się sytuacja

Powstrzymanie się od pracy przez pracownika wykonującego obowiązki wymagające szczególnej sprawności psychofizycznej z powodu naruszenia jego właściwego stanu psychofizycznego jest w pełni legalne.

Niemniej jednak powtarzające się przypadki korzystania z tego uprawnienia powinny skłonić pracodawcę do refleksji nad bieżącą zdolnością zdrowotną pracownika do wykonywania powierzonych obowiązków.

Można przyjąć, że częste korzystanie przez pracownika z uprawnienia do powstrzymania się od pracy może uzasadniać skierowanie go na wcześniejsze, profilaktyczne badania lekarskie, nawet jeżeli formalnie ma on ważne orzeczenie lekarskie stwierdzające brak przeciwwskazań do wykonywania pracy.

Chociaż przepisy kodeksu pracy nie przewidują wprost podstaw do inicjowania przedterminowych badań profilaktycznych, pracodawca, kierując się zasadą troski o zdrowie i życie zatrudnionych, powinien rozważyć przeprowadzenie takiego badania. Wskazane jest, aby decyzja ta uwzględniała uzasadnione wątpliwości co do aktualnej dyspozycji zdrowotnej pracownika do wykonywania pracy wymagającej szczególnej sprawności psychofizycznej. ©℗