Pracownik nie może zmienić żądania w trakcie postępowania dotyczącego odwołania od wypowiedzenia

Pracownik, który otrzymał wypowiedzenie umowy o pracę na czas określony lub nieokreślony może wnieść odwołanie do sądu pracy w terminie 21 dni i poddać otrzymane wypowiedzenie kontroli sądowej. Jeśli sąd uzna wypowiedzenie za bezprawne , to pracownik może co do zasady domagać się przywrócenia do pracy albo odszkodowania. Wybór należy do niego. Pojawia się jednak pytanie ‒ czy pracownik może zmienić pierwotne żądanie wskazane w odwołaniu od wypowiedzenia po jego doręczeniu pracodawcy. Czy zatem pracodawca, otrzymując pozew z odwołaniem od wypowiedzenia i żądaniem odszkodowania, powinien się obawiać, że pracownik następnie zmieni roszczenie i zażąda przywrócenia do pracy? Odpowiedź na te pytania nie wynika wprost z kodeksu pracy (dalej: k.p.), dlatego może budzić wątpliwości pracowników i pracodawców. Zagadnienie to było przedmiotem wykładni Sądu Najwyższego, który przyjmuje, że jeśli pracownik wcześniej dochodził od pracodawcy odszkodowania, to nie może potem zmienić żądania na przywrócenie do pracy. Nie przekonało to jednak Sądu Rejonowego w Koninie, który skierował w tej sprawie pytanie do Trybunału Konstytucyjnego.

Wątpliwości sądu rejonowego

Sprawa dotyczyła odwołania pracownika od wypowiedzenia umowy o pracę. Zwolniony początkowo dochodził od pracodawcy odszkodowania z tytułu niezgodnego z prawem rozwiązania umowy o pracę. Następnie w toku procesu powód (pracownik) zmienił żądanie pozwu i wniósł o przywrócenie do pracy na poprzednich warunkach pracy i płacy. Sąd rozpoznający tę sprawę doręczył pełnomocnikowi pozwanego pracodawcy pismo procesowe powoda zmieniające żądanie pozwu. Pozwany, który wcześniej wnosił o oddalenie powództwa o odszkodowanie, nie ustosunkował się do zmiany żądania pozwu. Sąd przywrócił powoda do pracy na poprzednich warunkach pracy i płacy.

Wyrok ten uchylił sąd drugiej instancji i przekazał do ponownego rozpoznania sądowi rejonowemu. Sąd stwierdził m.in., że rozpoznający sprawę sąd pierwszej instancji nie zobowiązał pozwanego do zajęcia, w określonym terminie, stanowiska co do zmiany roszczenia. Wskazał również, że w przypadku braku zgody pozwanego na zmianę powództwa sąd pierwszej instancji powinien rozważyć, czy nie jest to sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

Sąd rejonowy powziął wątpliwość, czy brak uprawnienia pracownika do zmiany żądania z odszkodowania na przywrócenie do pracy bez zgody pracodawcy w toku procesu jest zgodny z Konstytucją RP, i skierował pytanie do Trybunału Konstytucyjnego.

Trybunał Konstytucyjny otrzymał pytanie – czy przepis art. 45 par. 1 k.p. (dotyczący roszczeń pracownika w razie wypowiedzenia umowy o pracę) w zakresie, w jakim pracownik bez zgody pracodawcy nie może zmienić żądania pozwu z zasądzenia odszkodowania na przywrócenie do pracy na poprzednich warunkach, jest zgodny z konstytucyjnymi zasadami ochrony pracy (art. 24 konstytucji), wolności pracy (art. 65 ust. 1 konstytucji) i jednoznaczności prawa (art. 2 konstytucji). Innymi słowy, czy brak możliwości zmiany roszczenia o odszkodowanie przez pracownika na przywrócenie do pracy bez zgody pracodawcy jest zgodny z przepisami konstytucji.

Roszczenia przemienne

Na wstępie należy zauważyć, że wymóg zgody pracodawcy (pozwanego) na zmianę żądania w toku procesu nie wynika wprost z art. 45 par. 1 k.p. Ten przepis ustala jedynie katalog roszczeń pracownika w razie niezgodnego z prawem wypowiedzenia umowy o pracę. Tym samym trudno mówić o samodzielnej niekonstytucyjności tego przepisu w zakresie wskazanym przez pytający sąd, bo przepis nie wspomina o zmianie żądania ani zgodzie pracodawcy na zmianę powództwa.

Co więcej, przepis ten był już przedmiotem wykładni Sądu Najwyższego, który uznał, że roszczenia pracownika przewidziane w art. 45 par. 1 k.p. mają charakter roszczeń przemiennych w rozumieniu art. 365 par. 1 kodeksu cywilnego (dalej: k.c.). Do wyboru roszczenia uprawniony jest wierzyciel‒pracownik (por. m.in. wyrok SN z 8 grudnia 2016 r., sygn. akt II PK 264/15).

Zgodnie z art. 365 par. 2 k.c. wybór jednego ze świadczeń przemiennych jest dokonywany poprzez złożenie oświadczenia woli drugiej stronie, czyli pracodawcy przez pracownika. Z kolei na podstawie art. 61 par. 1 k.c. oświadczenie woli, które ma być złożone innej osobie, jest złożone z chwilą, gdy doszło do niej w taki sposób, że mogła zapoznać się z jego treścią. Oświadczenie można odwołać za zgodą drugiej strony.

Ogólne przepisy prawa cywilnego mają w tym przypadku zastosowanie na podstawie art. 300 k.p. Przewiduje on, że w sprawach nieuregulowanych przepisami prawa pracy stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu cywilnego, jeśli nie są sprzeczne z zasadami prawa pracy. Odpowiednie, a nie bezpośrednie, zastosowanie przepisów k.c. ma na celu zapewnienie zgodności z zasadami prawa pracy.

W tym kontekście zasada wolności pracy wynikająca z art. 65 ust. 1 konstytucji oraz art. 10 i 11 k.p. dopuszcza odwrotną zmianę – pracownik może zmienić zgłoszone roszczenie o przywrócenie do pracy na roszczenie o odszkodowanie bez zgody pracodawcy. Nie można zmuszać do podjęcia pracy pracownika, który w toku procesu doszedł do wniosku, że nie chce kontynuować zatrudnienia u pozwanego pracodawcy i woli otrzymać odszkodowanie. Dopuszczalność odwrotnej zmiany nie budzi zatem wątpliwości.

TK ostatecznie umorzył postępowanie (postanowienie z 24 kwietnia 2024 r., sygn. akt P 11/22), a w uzasadnieniu ograniczył się do wskazania formalnych przeszkód – uznał, że pytanie zostało zadane przez nienależycie obsadzony sąd. Równocześnie w postępowaniu pojawiły się opinie wyrażone przez marszałka Sejmu RP oraz prokuratora generalnego. Oba stanowiska wskazywały na brak przesłanek merytorycznych do stwierdzenia niekonstytucyjności art. 45 par. 1 k.p., a także powoływały dotychczasowe orzecznictwo SN.

Podsumowanie

W świetle obecnej wykładni przepisów pracodawcy otrzymujący odwołanie od wypowiedzenia z żądaniem odszkodowania mogą przyjąć, że pracownik już nie będzie mógł się domagać przywrócenia do pracy. Jest to bardzo istotne, ponieważ zwykle przywrócenie do pracy jest roszczeniem, którego pracodawcy obawiają się najbardziej. Jednak pojawienie się tego rodzaju wątpliwości po stronie sądu rejonowego – który początkowo przyznał pracownikowi możliwość zmiany roszczenia i przywrócił go do pracy – wskazuje, że pozwany (pracodawca) w każdej sprawie powinien zachować czujność. Nie zawsze sądy stosują prawidłowo wykładnię przepisów. ©℗