Kto i na jakich zasadach ma prawo wyboru: uczeń czy rodzic?

Kwestia uczestnictwa w lekcjach religii w szkole od lat budzi kontrowersje. W praktyce pojawiają się pytania dotyczące tego, kto podejmuje decyzję o uczestnictwie dziecka w zajęciach, w jaki sposób składa się deklarację oraz czy możliwe jest wypisanie ucznia z religii w trakcie roku szkolnego.

Deklaracja pozytywna o uczęszczaniu na lekcje religii zamiast wypisywania

Zgodnie z rozporządzeniem ministra edukacji narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach z obowiązującymi przepisami nauka religii organizowana jest na życzenie rodziców lub pełnoletnich uczniów. Szkoła ma prawo odebrać od rodziców pisemne oświadczenie wyrażające wolę uczestnictwa w zajęciach. Jest to tzw. deklaracja pozytywna – a nie obowiązek wypisywania dziecka z religii.

Oświadczenie nie musi być ponawiane co roku i może być zmienione w dowolnym momencie. Placówka nie ma prawa wprowadzać terminów granicznych (np. do końca września) ani żądać dodatkowych, sformalizowanych podań o rezygnację. Wypisanie ucznia z religii jest więc możliwe w każdej chwili, a decyzję podejmuje rodzic lub – w przypadku ucznia pełnoletniego – sam zainteresowany.

O lekcjach religii decyduje uczeń po ukończeniu 18 roku życia

Dopóki uczeń nie jest pełnoletni, o jego uczestnictwie w zajęciach decydują rodzice. Mają oni prawo do wychowania dziecka zgodnie z własnymi przekonaniami (art. 48 Konstytucji RP). Jednocześnie przepisy wskazują, że rodzice powinni brać pod uwagę stopień dojrzałości dziecka i uwzględniać jego zdanie.

Ministerstwo Edukacji i Nauki, odpowiadając na interwencję rzecznika praw obywatelskich, podkreśliło, że wolność sumienia i przekonań dziecka powinna być respektowana, a prawo rodziców do decydowania o wychowaniu religijnym nie wyklucza współdecydowania dziecka wraz z wiekiem i rozwojem.

Obowiązki szkoły wobec uczniów nieuczęszczających na lekcję religii

Część placówek żąda od rodziców deklaracji, że w czasie lekcji religii wezmą odpowiedzialność za dziecko. Takie praktyki są niezgodne z prawem. To szkoła odpowiada za zapewnienie opieki uczniom, którzy nie biorą udziału w katechezie ani etyce.

Lekcje religii w szkole organizuje się dla minimum siedmiorga uczniów danej klasy. Jeśli grupa jest mniejsza, tworzy się oddziały międzyklasowe, a gdy nie uda się zebrać odpowiedniej liczby osób – organ prowadzący powinien zorganizować zajęcia łączone dla kilku szkół.

Prawo nie przewiduje obowiązku umieszczania lekcji religii wyłącznie na pierwszych lub ostatnich godzinach planu lekcji. Zajęcia te mogą odbywać się także w środku dnia. Standardowo ich wymiar wynosi dwie godziny tygodniowo, a zmniejszenie możliwe jest jedynie za zgodą władz kościelnych.

Episkopat Polski o lekcjach religii w szkole

Konferencja Episkopatu Polski podtrzymuje sprzeciw wobec działań Ministerstwa Edukacji Narodowej zmierzających do ograniczenia nauczania religii w szkołach. Komisja Wychowania Katolickiego, obradująca 28 maja 2025 r., z aprobatą odniosła się do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 22 maja, który uznał za niezgodne z Konstytucją przepisy wyłączające ocenę z religii ze średniej ocen. Jednocześnie Episkopat oczekuje na rozstrzygnięcie wniosku TK dotyczącego redukcji liczby godzin lekcji religii oraz ich umieszczania w planie zajęć w godzinach najmniej dogodnych dla uczniów.

W komunikacie podkreślono, że w związku z decyzją rządu o zmniejszeniu wymiaru lekcji religii z dwóch do jednej tygodniowo, konieczne jest opracowanie wytycznych dotyczących realizacji podstawy programowej i programu nauczania. Komisja zapowiedziała również dalszą refleksję nad katechezą parafialną oraz zapewniła wsparcie katechetom i nauczycielom religii. Jednocześnie wyrażono poparcie dla obywatelskiego projektu ustawy, który zakłada obowiązkowy wybór pomiędzy lekcjami religii a etyki.

Europejski Trybunał Prawo Człowieka o lekcjach religii w szkołach

Mechanizm zwalniania uczniów z lekcji religii, które odbywają się w szkołach publicznych, występuje prawie we wszystkich państwach członkowskich Rady Europy. Istotą sprawy jednak jest to, czy mechanizm taki nie nakłada na rodziców i uczniów nadmiernych obciążeń i trudności, takich jak na przykład złożenie deklaracji ujawniającej ich przekonania filozoficzne i religijne.

Zdaniem Trybunału, taki właśnie mechanizm zaistniał w sytuacji skarżących rodziców, którzy byli zmuszani do składania deklaracji sprowadzającej się w praktyce do ujawnienia swych konkretnych przekonań religijnych i filozoficznych. Jest to sprzeczne z wolnością wyznania i sumienia, obejmującą nie tylko pozytywne prawo do wiary, lecz również negatywne prawo do nieposiadania wyznania - brzmi treść uzasadnienia.