Świadczenia nienależne: dobra wiara co do zasady wyłącza obowiązek ich zwrotu

Zgodnie z definicją wskazaną w art. 84 ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (dalej u.s.u.s.) za nienależnie pobrane świadczenia uważa się kwoty, które:

• zostały wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części,
• świadczeniobiorca pobierał pomimo pouczenia, że nie ma do nich prawa,
• zostały przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów albo
• są lub były pobierane przez świadczeniobiorcę, który świadomie wprowadził w błąd organ wypłacający,
• są lub były pobrane przez świadczeniobiorcę z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej chorobą z ubezpieczenia chorobowego lub wypadkowego, co do których stwierdzono, że w okresie ich wypłaty wykonywał pracę zarobkową lub wykorzystywał zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z jego celem.

Problematyka nienależnie pobranych świadczeń uregulowana jest między innymi w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych, w ustawie o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa oraz w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. W tym artykule skupimy się przede wszystkim na zacytowanej definicji z art. 84 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.

Kiedy odmowa jest usprawiedliwiona

Osoba, która pobrała nienależnie świadczenie, co do zasady jest zobowiązana do jego zwrotu. Takie świadczenie podlega zwrotowi wraz z odsetkami, w wysokości i na zasadach określonych w przepisach prawa cywilnego. Należy jednak pamiętać, że nie każde nienależne świadczenie stanowi świadczenie „nienależnie pobrane”.

Przykład

Świadczenia nienależne - ustalenie przesłanek i przyczyn

ZUS przed wydaniem tzw. decyzji zwrotowej powinien ustalić, czy w okresie pobierania świadczeń wystąpiły przesłanki ustawowe pozwalające uznać je za świadczenie nienależnie pobrane.

Zgodnie bowiem ze stanowiskiem Sądu Najwyższego wyrażonym w wyroku z 3 grudnia 2019 r. (sygn. akt I UK 285/18) „podstawowym warunkiem uznania, że wypłacone świadczenie podlega zwrotowi w myśl art. 84 ust. 2 pkt. 1 u.s.u.s., jest po pierwsze, brak prawa do świadczenia oraz po drugie, świadomość tego osoby przyjmującej to świadczenie, płynąca ze stosownego pouczenia. Obie te przesłanki wystąpić muszą w trakcie pobierania świadczenia, a nie po zaprzestaniu jego wypłaty”.

Nie można również uznać, że doszło do nienależnego pobrania świadczenia, jeżeli jego wypłata nastąpiła z przyczyn niezależnych od ubezpieczonego. Przyczyny te mogą leżeć zarówno po stronie organu rentowego (np. błędne działanie lub zaniechanie), jak i wynikać z okoliczności niezależnych od ZUS, takich jak błędy płatnika składek (pracodawcy).

Ubezpieczeniowa definicja świadczeń nienależnie pobranych nie obejmuje sytuacji, w których świadczenie zostało przyznane lub wypłacone z powodu uchybień organu rentowego lub sądu – a więc tzw. błędu w rozumieniu doktryny i orzecznictwa. Należy bowiem zaznaczyć, że w takich przypadkach źródłem nieprawidłowości jest wyłącznie działanie organu lub sądu, bez udziału innych podmiotów, w tym ubezpieczonego. Jeżeli więc w wyniku błędu ZUS lub sądu doszło do przyznania i wypłaty świadczenia, nawet bez podstawy prawnej, nie może ono zostać zakwalifikowane jako świadczenie nienależnie pobrane w rozumieniu przepisów przywołanych w niniejszym artykule.

Świadomość, rozeznanie i wiedza

Zatem do skutecznego żądania przez ZUS zwrotu nienależnie pobranych świadczeń nie wystarcza samo stwierdzenie, że świadczenie zostało wypłacone bez podstawy prawnej. Istotne znaczenie ma bowiem świadomość, rozeznanie i wiedza zarówno po stronie ubezpieczonego, jak też organu rentowego. Co do zasady, dopiero zła wola osoby pobierającej świadczenie – a więc sytuacja, w której wie, że świadczenie jej nie przysługuje, a mimo to je pobiera lub nie zwraca pomimo wezwania organu.

O dobrej wierze świadczeniobiorcy może w niektórych przypadkach również świadczyć zachowanie ZUS, który przez dłuższy czas wypłaca świadczenie, bez zastrzeżeń co do tytułu ubezpieczenia. Podkreśla się przy tym, że decydujące znacznie ma świadomość osoby pobierającej świadczenie w chwili jego otrzymania (tak Sąd Najwyższy w wyroku z 3 lipca 2025 r., sygn. akt III USKP 8/25).

• Czy ZUS może żądać zwrotu nienależnie pobranych świadczeń bez ograniczenia czasowego?

Nie, co do zasady należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń ulegają przedawnieniu po upływie 10 lat, licząc od dnia uprawomocnienia się decyzji ustalającej te należności. Jednocześnie ustawodawca wprowadził dodatkowe ograniczenia dotyczące okresu, za jaki można żądać zwrotu świadczeń. Jeżeli osoba pobierająca świadczenie poinformowała ZUS o zaistnieniu okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczenia lub konieczność wstrzymania jego wypłaty, a mimo to świadczenie było nadal wypłacane – zwrot może być dochodzony tylko za ostatnie 12 miesięcy.

W pozostałych przypadkach ZUS może żądać zwrotu najwyżej za okres 3 lat. Wyjątkiem są sytuacje przewidziane w art. 84 ust. 6 u.s.u.s. – w tych przypadkach ustawodawca nie przewidział żadnego terminu przedawnienia, co oznacza, że roszczenie ZUS o zwrot może być dochodzone bez ograniczeń czasowych. Chodzi o przypadek, gdy wypłacenie nienależnych świadczeń zostało spowodowane przekazaniem przez płatnika składek lub inny podmiot nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do nich.

Świadczenie nienależnie pobrane - inne regulacje

Zgodnie z art. 66 ust. 2 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (dalej: u.ś.p.) „Jeżeli świadczenie zostało pobrane nienależnie z winy ubezpieczonego lub wskutek okoliczności, o których mowa w art. 15–17 i art. 59 ust. 6 i 7, wypłacone kwoty podlegają potrąceniu z należnych ubezpieczonemu zasiłków bieżących oraz z innych świadczeń z ubezpieczeń społecznych lub ściągnięciu w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji lub egzekucji sądowej”.

Artykuły 15–17 u.ś.p. dotyczą sytuacji, w której to niezdolność do pracy została spowodowana w wyniku umyślnego przestępstwa lub wykroczenia popełnionego przez ubezpieczonego, nadużyciem alkoholu lub sytuacji, w której to ubezpieczony wykonuje w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub wykorzystuje zwolnienie niezgodnie z przeznaczeniem. Natomiast okoliczności, o których mowa w art. 59 ust. 6 i 7 u.ś.p. to uniemożliwienie badania bądź niedostarczenie posiadanych wyników badań w terminie ustawowym, co prowadzi do ustania ważności zaświadczenia lekarskiego, oraz sytuacji, w której po analizie dokumentacji medycznej i po przeprowadzeniu badania ubezpieczonego lekarz orzecznik ZUS określi wcześniejszą datę ustania niezdolności do pracy niż orzeczona w zaświadczeniu lekarskim.

Emerytury i renty

Zgodnie z art. 138 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS (dalej: u.e.r.), osoba, która nienależnie pobrała świadczenia, jest obowiązana do ich zwrotu. Stosownie do ust. 2 pkt 1 tego artykułu za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu ust. 1 uważa się świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania. Zgodnie z art. 138 ust. 2 u.e.r. za nienależnie pobrane świadczenia rozumie się także świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych zeznań lub dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą świadczenia.

Uwaga! Kwoty nienależnie pobranych świadczeń w związku z osiągnięciem przychodów (zawieszanie lub zmniejszanie świadczeń w razie osiągania przychodu podlegającego obowiązkowi ubezpieczenia społecznego), podlegają zwrotowi za okres nie dłuższy niż 1 rok kalendarzowy poprzedzający rok, w którym wydano decyzję o rozliczeniu świadczenia, jeżeli osoba pobierająca to świadczenie powiadomiła organ rentowy o osiągnięciu przychodu, w pozostałych zaś przypadkach – za okres nie dłuższy niż 3 lata kalendarzowe poprzedzające rok wydania tej decyzji.

• Czy ZUS może żądać zwrotu nienależnie pobranej emerytury za cały okres jej wypłaty, jeśli emeryt pracował za granicą, np. w Niemczech w ramach „mini job”?

Nie, co do zasady ZUS nie może żądać zwrotu emerytury za dowolnie długi okres. Zgodnie z art. 138 ust. 4 u.e.r., zwrot nienależnie pobranych świadczeń może być dochodzone jedynie:

• za okres dłuższy niż 12 miesięcy, jeżeli emeryt zawiadomił organ rentowy o okolicznościach powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, a mimo to emerytura była mu nadal wypłacana,
• za ostatnie 3 lata w pozostałych przypadkach. ©℗