Choroba w jednej firmie, a praca w drugiej? Będzie to możliwe

Tak wynika z projektu nowelizacji ustawy o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych i niektórych innych ustaw (druk UD 114). Projekt ustawy przewidujący zmiany m.in. w ustawie o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa zostanie teraz skierowany do prac parlamentarnych.

Propozycja zmiany zasad orzekania o niezdolności do pracy budzi jednak pewne kontrowersje.

Praca w kilku firmach – jak jest obecnie?

Obecnie wystawienie zaświadczenia lekarskiego stwierdzającego niezdolność do pracy oznacza zakaz podejmowania jakiejkolwiek działalności zarobkowej pod groźbą utraty zasiłku za cały okres zwolnienia. Podstawą do utraty zasiłku jest art. 17 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (dalej: ustawa zasiłkowa). Zgodnie z jego ust. 1 ubezpieczony wykonujący w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub wykorzystujący zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia traci prawo do zasiłku chorobowego za cały okres tego zwolnienia.

Chory pracownik traci zasiłek nie tylko, jeśli podczas zwolnienia będzie wykonywał pracę u innego pracodawcy, ale także wykonywał pracę zarobkową na podstawie jakiejkolwiek umowy cywilnoprawnej. ZUS odbierze mu zasiłek także wtedy, gdy będzie podejmował jakieś istotne czynności w ramach prowadzonej dodatkowo obok etatu działalności gospodarczej.

Przyczyny utraty zasiłku chorobowego

Jak wynika z wyżej wspomnianego art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej, przyczyny utraty prawa do już nabytego zasiłku są dwie:

• wykonywanie pracy zarobkowej,
• wykorzystywanie zwolnienia niezgodnie z jego celem.

Są to przyczyny rozłączne, nie muszą one występować jednocześnie. Dlatego nawet jeśli chory pracownik podejmie pracę zarobkową, która nie będzie obciążać jego zdrowia, np. wykona zlecenie w formie zdalnej, nie wychodząc nawet z domu, to zasiłek utraci. Istotne jest tu bowiem tylko to, że osiągnął przychód.

Za pracę zarobkową uważa się bowiem każdą aktywność ludzką, niezależnie od stosunku prawnego, w ramach której jest realizowana, której skutkiem jest uzyskanie dochodu. Nie ma natomiast znaczenia, czy konkretna praca jest podejmowana w celu zarobkowym, a więc czy osiągnięcie dochodu było głównym motywem jej podjęcia (tak stwierdził SN np. w wyroku z 28 kwietnia 2022 r., sygn. akt II USKP 163/21).

Ma to swoje źródło w generalnym założeniu przepisów ubezpieczeniowych, że zasiłek chorobowy to rekompensata za utracony z powodu choroby dochód. Skoro więc chory osiąga dodatkowy dochód, to nie ma powodu, aby wypłacać mu zasiłek.

Przyczyny utraty zasiłku opiekuńczego

Zasiłek opiekuńczy można utracić z analogicznych powodów do zasiłku chorobowego. Zasiłek opiekuńczy jest wypłacany osobom, które opiekują się chorym członkiem rodziny albo dzieckiem, które z różnych powodów (np. zamknięcia przedszkola lub choroby głównego opiekuna) nie ma zapewnionej opieki.

Jeśli w okresie pobierania zasiłku opiekuńczego pracownik (analogicznie zleceniobiorca, przedsiębiorca) będzie wykonywał pracę zarobkową albo będzie wykonywał inne czynności niedające się pogodzić z opieką, zasiłek utraci.

Zatem również w tym przypadku wykonywanie pracy u drugiego pracodawcy albo zleceniodawcy będzie powodowało utratę zasiłku.

Czy można utracić zasiłek macierzyński?

W przeciwieństwie do zasiłku chorobowego i zasiłku opiekuńczego nie można utracić zasiłku macierzyńskiego. Jeśli zatem pobiera go pracownica na obowiązkowym urlopie macierzyńskim, to co prawda nie może z tego urlopu zrezygnować u swojego pracodawcy, ale może zatrudnić się u innego pracodawcy, nie tracąc prawa do zasiłku macierzyńskiego.

Co więcej, może również w tym czasie wykonywać umowę cywilnoprawną, nawet z własnym pracodawcą. Prawa do zasiłku macierzyńskiego nie może utracić.

Dotyczy to również pobierania zasiłku macierzyńskiego za okres uzupełniającego urlopu macierzyńskiego i urlopu rodzicielskiego, także w przypadku ojca dziecka.

Czy wysokość zarobku ma znaczenie?

Z wspomnianego art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej nie wynika, żeby wysokość dodatkowego zarobku miała jakiekolwiek znaczenie przy utracie prawa do zasiłku. Teoretycznie można zarobić nawet złotówkę i zasiłek utracić. Na takim stanowisku stoi też ZUS.

Nieco łagodniejsze podejście mają sądy, które zwracają uwagę na wysokość osiągniętego zarobku.

I tak np. SN w postanowieniu z 6 października 2022 r., sygn. akt III USK 18/22, stwierdził, że jeśli uzyskany podczas pobierania zasiłku dochód byłby niewielki, stanowiący kilkuprocentowy ułamek należnego zasiłku chorobowego, a praca zarobkowa była sporadyczna, to odebranie całego zasiłku chorobowego byłoby sankcją zbyt drastyczną i dolegliwą, a przez to niesłuszną i niesprawiedliwą.

W przypadku wykonywania działalności gospodarczej na zwolnieniu SN w wyroku z 29 czerwca 2022 r., sygn. akt I USKP 112/21, stwierdził, że „przyjęcie, że osoba prowadząca jednoosobową działalność gospodarczą wykonywała pracę zarobkową w okresie orzeczonej niezdolności do pracy, jest możliwe wówczas, gdy wykazuje się taką samą lub zbliżoną aktywnością zawodową jak w okresach, w których była zdolna do prowadzenia tej działalności."

Podobnie stwierdził SN w postanowieniu z 25 czerwca 2025 r., sygn. akt III USK 288/24, gdzie zwrócił uwagę, że praca nie może być utożsamiana z każdą aktywnością ludzką zmierzającą do osiągnięcia zarobku realizowaną na każdej podstawie prawnej. W przypadkach sporadycznych, incydentalnych i wymuszonych okolicznościami przejawów aktywności zawodowej przepis ten może nie mieć zastosowania.

W tym kontekście warto też zwrócić uwagę na wyrok SN z 19 maja 2022 r., sygn. akt I USKP, w którym SN stwierdził, że w przypadku osób prowadzących działalność „nie można bezwzględnie wymagać, aby ze względu na nieprzewidywalną (z reguły) niezdolność do pracy całkowicie zaprzestawali wszelkich czynności, przede wszystkim dlatego, że to właśnie oni osobiście prowadzą swoją działalność. W takiej argumentacji dopuszcza się zatem swoisty 'stan wyższej konieczności', którego ustawa w istocie nie przewiduje.”

SN zwrócił uwagę, że należy odróżnić czynności polegające na osobistym wykonywaniu przez ubezpieczonego dotychczasowej pracy w ramach prowadzenia działalności gospodarczej od czynności o charakterze ubocznym lub podejmowanych w związku ze statusem pracodawcy. Przedsiębiorca traci prawo do zasiłku, jeżeli wykonywane w trakcie niezdolności do pracy czynności były częste, powtarzalne lub miały charakter merytoryczny, związany z zapewnieniem prawidłowego funkcjonowania przedsiębiorstwa.

Praca w kilku firmach – co ma się zmienić?

Autorzy projektu nowej ustawy proponują, żeby lekarz miał możliwość orzeczenia niezdolności do pracy tylko w odniesieniu do jednego miejsca pracy, a wykonywanie pracy w drugim miejscu byłoby dozwolone bez ryzyka utraty zasiłku.

Budzi to wątpliwości, ponieważ nie wiadomo, jakimi kryteriami lekarz miałby się kierować przy takim orzekaniu i czy nie doprowadziłoby to do nadużyć. Wydaje się, że przepis ten mógłby mieć zastosowanie do osób, które pracują u kilku pracodawców, ale na zupełnie różnych stanowiskach, np. u jednego pracodawcy byłaby to praca fizyczna, u innego praca umysłowa albo po prostu niewymagająca wysiłku fizycznego.

Zmiana definicji

Projekt ustawy wprowadza też zmianę samego art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej poprzez doprecyzowanie pojęć. Nowe brzmienie stanowiłoby, że „ubezpieczony traci prawo do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia od pracy, w przypadku gdy w okresie orzeczonej niezdolności do pracy:

1) wykonuje pracę zarobkową lub

2) podejmuje aktywność niezgodną z celem tego zwolnienia.”

Pracą zarobkową miałaby być każda czynność mająca charakter zarobkowy, niezależnie od stosunku prawnego będącego podstawą jej wykonania, z wyłączeniem czynności incydentalnych, których podjęcie w okresie zwolnienia od pracy wymagają istotne okoliczności. Istotną okolicznością nie może być polecenie pracodawcy.

Aktywnością niezgodną z celem zwolnienia od pracy miałyby być wszelkie działania utrudniające lub wydłużające proces leczenia lub rekonwalescencję, z wyłączeniem zwykłych czynności dnia codziennego lub czynności incydentalnych, których podjęcie w okresie zwolnienia od pracy wymagają istotne okoliczności.

Dlaczego doprecyzowanie przepisów jest konieczne?

Jako podstawę do doprecyzowania zasad utraty zasiłku przyjęto obecne orzecznictwo w tej sprawie, które z braku definicji ustawowej musiało tę lukę wypełnić, często niestety sprzecznie.

Sąd Najwyższy w postanowieniu z 30 stycznia 2024 r., sygn. akt II USK 263/23, stwierdził, że nie ma jednego prostego rozwiązania, jeśli chodzi o zastosowanie art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej, a ocena spełnienia przesłanki "wykonywania pracy zarobkowej" jest uzależniona od stanu faktycznego konkretnej sprawy. Nie należy więc oczekiwać kategorycznych wskazań ujednolicających, mających zastosowanie do każdego przypadku. To podstawy faktyczne danego rozstrzygnięcia będą decydowały o zakwalifikowaniu podejmowanych przez ubezpieczonych czynności jako "incydentalnych" bądź "wymuszonych okolicznościami".

Natomiast w wyroku z 17 stycznia 2024 r., sygn. akt I USKP 93/22, SN stwierdził, że art. 17 ust. 1 nie jest oparty na egzemplifikacji przypadków, w których ubezpieczony traci prawo do zasiłku chorobowego. Nie można więc np. przyjąć, że każdy wyjazd za granicę w okresie niezdolności do pracy oraz każda podróż samolotem pozbawia ubezpieczonego prawa do zasiłku, gdyż taki stanowczy skutek z tego nie wynika. Innymi słowy nie każda podróż samolotem i pobyt za granicą są równoznaczne z wykorzystywaniem zwolnienia lekarskiego w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia. Ustawa nie stanowi bowiem wprost, że w takiej sytuacji ubezpieczony traci prawo do zasiłku.