Ojciec wcześniaka bez uzupełniającego urlopu, gdy matka nie ma etatu

Przypomnijmy, że zgodnie z art. 180² par. 1 kodeksu pracy, obowiązującym od 19 marca 2025 r. pracownica albo pracownik-ojciec wychowujący dziecko ma prawo bezpośrednio po wykorzystaniu urlopu macierzyńskiego do uzupełniającego urlopu macierzyńskiego – w przypadku urodzenia dziecka:

• przed ukończeniem 28. tygodnia ciąży lub z masą urodzeniową nie większą niż 1000 g – w wymiarze tygodnia urlopu za każdy tydzień pobytu dziecka w szpitalu do upływu 15. tygodnia po porodzie;
• po ukończeniu 28. tygodnia ciąży i przed ukończeniem 37. tygodnia ciąży i z masą urodzeniową większą niż 1000 g – w wymiarze tygodnia urlopu za każdy tydzień pobytu dziecka w szpitalu do upływu 8. tygodnia po porodzie;
• po ukończeniu 37. tygodnia ciąży i jego pobytu w szpitalu, pod warunkiem że pobyt dziecka w szpitalu po porodzie będzie wynosił co najmniej 2 kolejne dni, przy czym pierwszy z tych dni będzie przypadał w okresie od 5. do 28. dnia po porodzie – w wymiarze tygodnia urlopu za każdy tydzień pobytu dziecka w szpitalu w okresie od 5. dnia do upływu 8. tygodnia po porodzie.

Z przepisu wynika, że rodzice dziecka muszą zdecydować, które z nich skorzysta z uzupełniającego urlopu macierzyńskiego, bo nie mogą oboje. Ponadto zostało użyte w nim wyrażenie „bezpośrednio po wykorzystaniu urlopu macierzyńskiego”, co prowadzi do wniosku, że jeśli matka nie korzystała z urlopu macierzyńskiego, to rodzice nie mają prawa do uzupełniającego urlopu macierzyńskiego.

Urlop macierzyński przysługuje pracownicom na podstawie kodeksu pracy. Dlatego nie korzystają z niego na przykład ubezpieczone jako zleceniobiorczyni albo przedsiębiorczyni. Nabywają one prawo do zasiłku macierzyńskiego za okres równoważny z urlopem macierzyńskim, ale nie mają prawa do urlopu macierzyńskiego. A to oznacza, że ojciec zatrudniony na umowę o pracę nie ma prawa do uzupełniającego urlopu macierzyńskiego.

W obowiązujących przepisach dotyczących uzupełniającego urlopu macierzyńskiego zabrakło takiej regulacji jak w tych dotyczących urlopu rodzicielskiego w brzmieniu obowiązującym do 26 kwietnia 2023 r. (art. 182^1a par. 1). Przewidywały, że pracownik ma prawo do urlopu rodzicielskiego po wykorzystaniu urlopu macierzyńskiego albo zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający okresowi urlopu macierzyńskiego. Takie sformułowanie wyraźnie pozwalało na skorzystanie przez ojca z urlopu rodzicielskiego także wtedy, gdy matka nie pozostawała w stosunku pracy, a zasiłek macierzyński pobierała jako ubezpieczona z tytułu wykonywania umowy zlecenia albo działalności gospodarczej.

To, że w przepisach o uzupełniającym urlopie macierzyńskim ustawodawca nie dodał wyrażenia „po wykorzystaniu zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający okresowi urlopu macierzyńskiego”, prowadzi do wniosku, że ustawodawca uniemożliwił ojcom skorzystanie z takiego urlopu.

Stanowisko MRiPS

Wystąpiliśmy do Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z pytaniem, czy sformułowanie użyte w art. 180² par. 1 k.p. oznacza, że uzupełniający urlop przysługuje ojcu tylko wtedy, gdy matka dziecka miała prawo do urlopu macierzyńskiego, czy może również gdy jako np. zleceniobiorczyni pobierała zasiłek macierzyński za okres odpowiadający urlopowi macierzyńskiemu. Poprosiliśmy o potwierdzenie prawidłowości wniosku, że gdy matka jest nieubezpieczona, to ojciec nie ma prawa do skorzystania z uzupełniającego urlopu macierzyńskiego.

MRPiPS w stanowisku z 13 lutego 2025 r. odpowiedziało, że „jeżeli matka dziecka nie była zatrudniona na podstawie stosunku pracy, nie przysługiwał jej urlop macierzyński, a co za tym idzie ojciec dziecka nie może skorzystać z uzupełniającego urlopu macierzyńskiego”.

Odpowiedź resortu była jednoznaczna, jednak o ile w przypadku matek bezrobotnych nikt nie miał wątpliwości, o tyle pojawiły się one, jeśli chodzi o matki ubezpieczone, ale które nie pracują na podstawie umowy o pracę. W związku z tym skierowaliśmy także do GIP pytanie: czy pracodawca jest zobowiązany do udzielenia uzupełniającego urlopu macierzyńskiego ojcu dziecka w sytuacji, gdy matka dziecka nie miała prawa do urlopu macierzyńskiego (nie była zatrudniona na podstawie umowy o pracę), ale pobierała zasiłek macierzyński za okres równoważny z urlopem macierzyńskim, ponieważ podlegała ubezpieczeniu chorobowemu jako zleceniobiorczyni lub osoba prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą?

Wyjaśnienia GIP

Główny Inspektorat Pracy w odpowiedzi udzielonej 6 maja 2025 r. odesłał do stanowiska zawartego w jednej z porad zamieszczonej na stronie Państwowej Inspekcji Pracy (www.pip.gov.pl). Potwierdził więc zaprezentowane wyżej rozumienie przepisów – ojciec dziecka, którego matka jako zleceniobiorczyni lub przedsiębiorczyni skorzystała z zasiłku macierzyńskiego za okres równoważny z urlopem macierzyńskim, nie ma prawa do uzupełniającego urlopu macierzyńskiego.

Autorzy porady przedstawiają jednak furtkę, która umożliwia ojcu znajdującego się w takiej sytuacji nabycie prawa do uzupełniającego urlopu macierzyńskiego. Wystarczy bowiem, że skorzysta z uprawnienia z art. 180 par. 5 k.p. Zgodnie z nim pracownikowi – ojcu wychowującemu dziecko przysługuje, w przypadku rezygnacji przez ubezpieczoną matkę dziecka z pobierania zasiłku macierzyńskiego po wykorzystaniu przez nią tego zasiłku za okres co najmniej 14 tygodni po porodzie, prawo do części urlopu macierzyńskiego przypadającej po dniu rezygnacji przez ubezpieczoną matkę dziecka z pobierania zasiłku macierzyńskiego. Matka dziecka (zleceniobiorczyni albo przedsiębiorczyni) może więc zrezygnować z pobierania ostatniego tygodnia zasiłku macierzyńskiego za okres równoważny z urlopem macierzyńskim, a resztę przejmie ojciec dziecka (pracownik) jako urlop macierzyński. To pozwoli mu skorzystać z urlopu dla rodziców wcześniaków, ponieważ zostanie spełniony warunek z art. 180² par. 1 k.p., zgodnie z którym uzupełniający urlop macierzyński można wykorzystać jedynie „bezpośrednio” po urlopie macierzyńskim. Przepis nie precyzuje, że chodzi o urlop macierzyński wykorzystany przez matkę. Zatem nawet gdy końcówka urlopu była wykorzystywana przez ojca, warunek należy uznać za spełniony.

Inne przypadki przejęcia urlopu

Wspomnieć trzeba o pozostałych przypadkach, w których ojciec może skorzystać z urlopu macierzyńskiego zamiast matki. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby także do tych innych przypadków zastosować wykładnię, którą PIP zastosowało do cytowanego wyżej art. 180 par. 5 k.p.

Chodzi tu o określone w art. 180 par. 11–13 k.p. sytuacje, w których pracownik (ojciec) może skorzystać z urlopu macierzyńskiego poprzez:

• przejęcie urlopu macierzyńskiego (gdy matka jest pracownikiem) albo
• przejęcie od matki okresu pobierania zasiłku macierzyńskiego za okres równoważny z urlopem macierzyńskim, gdy matka jest zleceniobiorcą lub przedsiębiorcą.

Jest to możliwe, gdy:

• matka dziecka przebywa w szpitalu albo innym zakładzie leczniczym ze względu na stan zdrowia uniemożliwiający jej sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem i wykorzystała po porodzie co najmniej 8 tygodni urlopu macierzyńskiego lub okresu pobierania zasiłku macierzyńskiego (art. 180 par. 11 k.p.);
• matka dziecka umarła w czasie urlopu macierzyńskiego albo pobierania zasiłku macierzyńskiego za okres równoważny (art. 180 par. 12 k.p.);
• matka dziecka porzuciła dziecko w czasie urlopu macierzyńskiego albo w czasie pobierania zasiłku macierzyńskiego za okres równoważny (art. 180 par. 13 k.p.).

Kodeks pracy przewiduje również możliwość skorzystania z urlopu macierzyńskiego przez ojca, gdy powyższe zdarzenia dotyczą matki nieubezpieczonej. Zgodnie z art. 180 par. 15 k.p. w przypadku:

• zgonu matki dziecka nieobjętej ubezpieczeniem społecznym w razie choroby i macierzyństwa albo nieposiadającej tytułu do objęcia takim ubezpieczeniem,
• porzucenia dziecka przez matkę nieobjętą tym ubezpieczeniem albo nieposiadającą tytułu do objęcia takim ubezpieczeniem,
• niemożności sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem przez matkę nieobjętą tym ubezpieczeniem, albo nieposiadającą tytułu do objęcia takim ubezpieczeniem, legitymującą się orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji

– pracownikowi – ojcu wychowującemu dziecko przysługuje prawo do części urlopu macierzyńskiego przypadającej po dniu zgonu matki dziecka, porzucenia przez nią dziecka albo powstania niezdolności do samodzielnej egzystencji.

Skoro w powyższych przypadkach ojciec korzysta z urlopu macierzyńskiego zamiast matki, to będzie mógł także skorzystać z uzupełniającego urlopu macierzyńskiego.

Ubezpieczeni zleceniobiorcy i przedsiębiorcy w lepszej sytuacji

Warto dodać, że ojcowie, którzy są ubezpieczeni jako zleceniobiorcy albo przedsiębiorcy, mogą pobierać zasiłek macierzyński za okres równoważny z uzupełniającym urlopem macierzyńskim, niezależnie od tego, czy matka dziecka jest pracownicą i przebywała na urlopie macierzyńskim, czy jest np. zleceniobiorczynią lub przedsiębiorczynią i pobierała zasiłek za okres równoważny.

W przypadku zleceniobiorców i przedsiębiorców nie może być mowy o uzupełniającym urlopie macierzyńskim, a jedynie o pobieraniu zasiłku za okres równoważny. Przepisy nie wymagają, aby rezygnowali w tym czasie z wykonywania zlecenia lub działalności. (szerzej na ten temat pisaliśmy w tygodniku „Ubezpieczenia i Świadczenia” z 13 marca 2025 r. „Zasiłek macierzyński dla rodziców wcześniaków: dla kogo i na jakich zasadach”). ©℗