Manifest śląskiego uniwersalizmu

Kręgosłup aglomeracji

Zarazem jednak, wsiadając na Zawodziu do siódemki, Rokita wkracza w przestrzeń mitu. Jest nie tylko zwykłym podróżnym (w każdym razie nie przestaje nim być), lecz także „śląskonautą”. Zostajemy o tym niezwłocznie poinformowani już na samym początku: „Siódemka, królowa śląskich banek, przecina na pół mój własny kosmos. Jadę teraz tramwajem numer 7, zanurzam się w swoją Aglomerację, w stolicę mojego świata, mojej domowiny. (...) Trasa Siódemki to kręgosłup Aglomeracji, to najważniejsza śląska linia, to najśląszcza ze wszystkich śląskich linii”.

Aby czytelnika upewnić, że będzie musiał „Aglo” czytać na dwa sposoby, jako współczesny zaangażowany reportaż i jako wyprawę badawczą w świat śląskiej zaświatowej kosmologii, Rokita zaczyna od Erwina Sówki (1936–2021), wybitnego malarza, surrealisty-prymitywisty, śląskiego mistyka, który wszelako nie spędził życia w artystowskich salonach i galeriach, lecz przepracował długie dekady w kopalni, malować zaczął w przykopalnianym klubie, a mieszkał na 11. piętrze w bloku z wielkiej płyty. „W tym, co uchodziło za śląską brzydotę, odnalazł piękno, powtarzał, że kopalniane i hutnicze zanieczyszczenia są dla Śląska makijażem, który ten nosi dumnie niczym szykowna kobieta” – pisze Rokita o estetyce Sówki, podkreślając, że owo przyziemne désintéressement światem oficjalnego obiegu sztuki i prestiżu było także gestem śląskiej niezależności. „Malując w swojej pracowni, wpadał w trans, miał wizje, medytował, zmieniał się w medium, przekaźnik. Odmalowywał to, co dyktowały mu zaświaty, po czym, gdy skończył robotę, szedł do drugiego pokoju, siadał obok kochanej Irmy, nalewał sobie piwa i włączał telewizor. Albo jechał na laubę na Janowie. Zaświadczał sobą, że dla Ślązaka odniesienie sukcesu nie musi oznaczać automatycznej polonizacji, że Ślązacy mają i zawsze mieli swoje elity”.

Śląsk się emancypuje

O tym również mówi „Aglo” – o śląskim projekcie emancypacyjnym, który obecnie wchodzi w kluczową fazę. „Przemierzam Aglomerację, bo nie chcę niczego uronić z rozgrywającej się tu rewolucji górnośląskiej” – deklaruje Rokita i dodaje:

Na czym polega ta rewolucja? Na tym, mówiąc w wielkim skrócie, że śląska tożsamość staje się realną kontrpropozycją względem tożsamości polskiej, definiowanej w kategoriach nacjonalistycznych. Może zresztą nie tyle kontrpropozycją, ile zaczynem: pomysłem na całkiem inną konstrukcję tożsamościowej samoświadomości przeciętnego mieszkańca Polski. Polski, która z przyczyn politycznych, gospodarczych i demograficznych w sposób nieunikniony – raczej słabo do tego przygotowana – przestanie być narodowym monolitem. „Śląska mniejszość samym swoim istnieniem zadaje polskiej większości bluźniercze pytania o to, jakim państwem ma być Polska, a relacje śląsko-polskie są dla Polaków dobrą rozgrzewką przed ponownym, po 80 latach, staniem się społeczeństwem wielonarodowym. Część Ślązaków chce zaproponować Polsce nową umowę społeczną, lecz śląska reformacja wciąż zderza się z polską kontrreformacją, a Polacy nie chcą reaktywować Rzeczpospolitej Obojga Narodów, tym razem nie z Litwinami, a ze Ślązakami” – pisze autor, który ma ogromną łatwość chwytliwego, metaforycznego konceptualizowania swoich myśli. Do tej retorycznej sprawności trzeba się przyzwyczaić, zrozumieć, że to część stylu.

„Aglo” jest w istocie – przynajmniej w sporej części – zbiorem artykułów, które już się ukazały w prasie lub w sieci. Tekstom tym towarzyszą fragmenty sztuk teatralnych Rokity, wystawianych regularnie na scenach Śląska i Zagłębia. Innymi słowy, nie są to rzeczy nowe. Ale jednak w „Aglo” tworzą spójną, przemyślaną całość. Albo więc Rokita jest mistrzem kompozycji, albo jego pisanie po prostu jest koherentne, a jego cel – niezmienny. Ów cel to poszukiwanie wspólnoty i wyznaczanie granic jej terytorium.

Podgryzanie wspólnoty

Ludzie są różni. Jedni najlepiej czują się w przestrzeni prywatnej, stroniąc od wszelkich ludzkich zgromadzeń, tych realnych i tych wyobrażonych. Inni wręcz przeciwnie – chcą przynależeć, pragną mówić i myśleć o sobie w kategoriach grupy (albo wielu grup). Rokita należy do tego drugiego rodzaju i już przez to wydaje mi się fascynujący jako narrator (bo jest tak bardzo inny ode mnie). On się zresztą tą swoją wymarzoną wspólnotą nie przykrywa niczym ciepłą pierzyną, lecz pozostaje ciekawski, może nawet wścibski, a także bezczelny w tym, jak się sam demaskuje, jak się rozpycha, jak analizuje, jak podgryza ten zbiorowy byt od wewnątrz, choćby w świetnym tekście o kibicowaniu drużynom piłkarskim z niższych lig („Fusbalozofia”).

„Aglo” na deser szykuje zresztą niespodziankę. Najpierw bada sposoby, w jakie śląskość jest romantyzowana, idealizowana, mitologizowana, by potem wziąć się do dekonstrukcji tych przekonań. „Ten, kto nie dekonstruuje, niczego nie skonstruuje”. Ta dekonstrukcja nie jest więc, co ważne, aktem niszczycielskim; stoi za nią założenie, że dojrzałość wspólnoty można ocenić po jej gotowości do odpowiadania na kłopotliwe pytania. Choćby o to, czy na froncie wojny hybrydowej między Rosją a Europą śląskie aspiracje nie zostaną wykorzystane przez Kreml jako broń. Przykład Katalonii, w której ruch na rzecz uniezależnienia się od Hiszpanii działał – i pewnie nadal działa – w jakiejś mierze pod rosyjskim patronatem, może być tu niepokojący.

Rokita umiejętnie przemyca w swojej książce szczepionkę na nacjonalizm – śląski nacjonalizm, któremu w konfrontacji z nacjonalizmem polskim grozi zatracenie trzeźwości umysłu i ostrości spojrzenia. Ta szczepionka to tekst „Oskarżam” (ułożony na wzór słynnego „J’accuse” Emila Zoli). „Wstydzę się swoich odruchów i dlatego oskarżam śląskich nacjonalistów, a więc i siebie, że za często jesteśmy śląskimi nacjonalistami, a za rzadko śląskimi patriotami” – pisze autor i zaczyna drążyć, podważając rozmaite stereotypowe przekonania na temat narodu, etniczności, języka i pamięci. Właściwie to dopiero po lekturze „Oskarżam” ujawnia się klarownie zamiar, jaki postanowił zrealizować Rokita za pomocą „Aglo” – otóż „Aglo”, przy pełnej świadomości obciążenia w postaci historycznego rachunku win i krzywd, jest wezwaniem do stworzenia wspólnoty inkluzywnej: postnarodowej i postetnicznej. Ten postulat autor kieruje nie tylko do Ślązaków, ostatecznie napisał swoją książkę po polsku i wydał ją w Krakowie. Warto się skonfrontować, bo przyszłość już tu jest. ©Ⓟ