Jakie mogą być uzasadnione powody, dla których rencista wezwany do ZUS nie stawił się na badaniu? [Poradnia ubezpieczeniowa]

Od kilku lat pobieram rentę z tytułu niezdolności do pracy. ZUS wezwał mnie na badanie, żeby sprawdzić, czy nadal jestem niezdolny do pracy. Nie mogłem się stawić na wyznaczone badanie, bo w tym samym czasie miałem pilny wyjazd w sprawie rodzinnej. ZUS z automatu wstrzymał mi wypłatę renty. Co mogę w tej sytuacji zrobić?

Zasady wstrzymania świadczeń emerytalno-rentowych wynikają z art. 134 ustawy o emeryturach i rentach z FUS (dalej: ustawa emerytalna). Zgodnie z ust. 1 wypłatę świadczeń wstrzymuje się, jeżeli np. powstaną okoliczności uzasadniające zawieszenie prawa do świadczeń lub ustanie tego prawa albo osoba uprawniona do świadczeń nie poddała się badaniu lekarskiemu lub psychologicznemu, bez uzasadnionych przyczyn, mimo wezwania organu rentowego. Jak wskazuje ust. 2 pkt 2, wstrzymanie wypłaty świadczeń następuje od miesiąca, w którym została wydana decyzja o wstrzymaniu wypłaty albo od następnego miesiąca, jeżeli wcześniejsze wstrzymanie wypłaty nie było możliwe.

ZUS wstrzymuje zatem świadczenie, gdy dana osoba nie poddała się badaniu bez uzasadnionych przyczyn. Przepis nie wyjaśnia, o jakie uzasadnione przyczyny chodzi i czy mają one dotyczyć konkretnych okoliczności. Nie można zatem przyjąć, że okoliczności te muszą być związane tylko ze zdrowiem.

Takie samo stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z 12 czerwca 2013 r., sygn. akt I UK 48/13. SN podkreślił, że z art. 134 ust. 2 pkt 2 nie wynika, by uzasadnione przyczyny musiały być natury zdrowotnej. Mogą one zatem odnosić się również ‒ poza stanem zdrowia ‒ do sytuacji życiowej i materialnej wnioskodawcy. W sprawie rozpatrywanej przez SN sąd II instancji zbadał jedynie, że stan zdrowia osoby wezwanej na badanie nie stał na przeszkodzie w stawieniu się w ZUS na badaniu. Zdaniem SN nie jest to wystarczająca podstawa do stwierdzenia, że osoba ta nie poddała się badaniom bez uzasadnionej przyczyny. SN podkreślił, że należało zbadać szczegółowo przyczyny niestawiennictwa. Nie można zakładać, że skoro dana osoba mogła teoretycznie podróż odbyć, to znaczy, że przyczyna niestawiennictwa była nieuzasadniona.

W opisywanym w pytaniu przypadku rencista powinien w odwołaniu opisać sytuację, która stanęła na przeszkodzie w stawieniu się na badanie wyznaczone przez ZUS. Jeśli ZUS nie uwzględni odwołania i nie zmieni decyzji, przekaże je do sądu. W ewentualnym postępowaniu sądowym rencista będzie mógł np. powoływać świadków, którzy potwierdzą prezentowaną przez niego wersję. ©℗

Dlaczego skala wykonywania usług na rzecz byłego pracodawcy nie ma znaczenia przy ocenie prawa do ulgi na start i preferencyjnych składek

W przypadku nowo rozpoczętej działalności gospodarczej może być mowa o dwóch rodzajach zniżek w opłacaniu składek na ubezpieczenie społeczne: uldze na start (art. 18 ust. 1 prawa przedsiębiorców) oraz preferencyjnych składkach (art. 18 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych; dalej: ustawa systemowa). Osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą mogą skorzystać najpierw z ulgi na start, potem z preferencyjnych składek. Ulgi te mają dość podobnie skonstruowane warunki do ich skorzystania.

Zgodnie z art. 18 prawa przedsiębiorców przedsiębiorca nie podlega obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym przez sześć miesięcy od dnia podjęcia działalności gospodarczej, chyba że sam się do tych ubezpieczeń zgłosi. Skorzystanie z ulgi oznacza dla przedsiębiorcy konieczność opłacania jedynie składki na ubezpieczenie zdrowotne. W niektórych przypadkach świeżo zarejestrowany przedsiębiorca nie będzie jednak miał wyboru i będzie musiał opłacać składki także na ubezpieczenie społeczne. Będzie tak, gdy:

• od zakończenia lub zawieszenia działalności gospodarczej minęło mniej niż 60 miesięcy, albo
• wykonuje działalność na rzecz byłego pracodawcy, na rzecz którego przed dniem rozpoczęcia działalności gospodarczej w bieżącym lub w poprzednim roku kalendarzowym wykonywał w ramach stosunku pracy lub spółdzielczego stosunku pracy czynności wchodzące w zakres tej działalności.

Podobnie jest skonstruowana ulga określona w art. 18a ustawy systemowej (preferencyjne składki), z której można skorzystać po zakończeniu korzystania z ulgi na start. Preferencyjne składki polegają na tym, że przedsiębiorca ma prawo opłacać składki od podstawy wynoszącej tylko 30 proc. minimalnego wynagrodzenia zamiast standardowego minimum, tj. 60 proc. prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia. Zgodnie z art. 18 ust. 2 ustawy systemowej z ulgi tej nie mogą skorzystać osoby, które:

• prowadzą lub w okresie ostatnich 60 miesięcy kalendarzowych przed dniem rozpoczęcia wykonywania działalności gospodarczej prowadziły pozarolniczą działalność;
• wykonują działalność gospodarczą na rzecz byłego pracodawcy, na rzecz którego przed dniem rozpoczęcia działalności gospodarczej w bieżącym lub w poprzednim roku kalendarzowym wykonywały w ramach stosunku pracy lub spółdzielczego stosunku pracy czynności wchodzące w zakres tej działalności.

Jak widać, obie ulgi nie przysługują osobom, które w ramach działalności gospodarczej współpracują z byłym pracodawcą, u którego niedawno zakończyły pracę. Celem takiej konstrukcji przepisów jest zapobieganie sytuacjom, w którym pracodawca wymusza na pracowniku tzw. samozatrudnienie, czyli rozliczanie się z pracodawcą jak przedsiębiorca, podczas gdy współpraca nadal ma cechy stosunku pracy.

Powstaje jednak pytanie, czy skala wykonywania czynności na rzecz byłego pracodawcy ma znaczenie w kontekście możliwości skorzystania z ulg. Na ten temat wypowiedział się ZUS w interpretacji z 8 sierpnia 2024 r., znak DI/100000/43/711/2024. O jej wydanie zwrócił się przedsiębiorca, który poinformował, że usługi świadczone na rzecz byłego pracodawcy nie przekroczą 20 proc. wszystkich usług świadczonych na rzecz rożnych klientów. ZUS stwierdził, że dopiero wtedy, gdy wykonywana praca w ramach prowadzonej działalności ma zupełnie inny charakter niż zakres czynności wykonywanych w okresie zatrudnienia na podstawie umowy o pracę, osoba prowadząca działalność może skorzystać z ulg. Nie ma przy tym znaczenia, jaki procent działalności jest wykonywany na rzecz byłego pracodawcy.

Także zatem w opisywanej w pytaniu sytuacji należy przyjąć, że przedsiębiorca nie będzie miał prawa do żadnych ulg, bo będzie wykonywał, choć w niewielkim zakresie, usługi na rzecz byłego pracodawcy.

Czy ZUS wyrówna rentę rodzinną, gdy wdowa wystąpiła o nią kilka lat po spełnieniu warunków do jej przyznania

Zasady nabywania renty rodzinnej zostały określone w art. 67 i nast. ustawy o emeryturach i rentach z FUS (dalej: ustawa emerytalna). Zgodnie z art. 67 ust. 1 do renty rodzinnej uprawnieni są następujący członkowie rodziny:

• dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione,
• przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, z wyłączeniem dzieci przyjętych na wychowanie i utrzymanie w ramach rodziny zastępczej lub rodzinnego domu dziecka,
• małżonek (wdowa i wdowiec),
• rodzice.

Artykuł 70 ust. 1 ustawy emerytalnej stanowi, że wdowa ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli:

• w chwili śmierci męża osiągnęła wiek 50 lat lub była niezdolna do pracy albo
• wychowuje co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym mężu, które nie osiągnęło 16 lat, a jeżeli kształci się w szkole ‒ 18 lat życia, lub jeżeli sprawuje pieczę nad dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym do pracy, uprawnionym do renty rodzinnej.

Z kolei ust. 2 przewiduje, że prawo do renty rodzinnej nabywa również wdowa, która osiągnęła wiek 50 lat lub stała się niezdolna do pracy po śmierci męża, nie później jednak niż w ciągu pięciu lat od jego śmierci lub od zaprzestania wychowywania wymienionych wyżej osób. Zatem w takiej sytuacji prawo do renty rodzinnej po mężu wdowa nabywa nie z chwilą jego śmierci, ale nawet kilka lat później – jak w opisywanej sytuacji, w której wdowa ukończyła 50 lat rok po śmierci męża.

Warto wiedzieć, że jak wynika z ust. 4, wdowa, która nie spełnia powyższych warunków do renty rodzinnej i nie ma niezbędnych źródeł utrzymania ma prawo do okresowej renty rodzinnej:

• przez rok od chwili śmierci męża,
• w okresie uczestniczenia w zorganizowanym szkoleniu mającym na celu uzyskanie kwalifikacji do wykonywania pracy zarobkowej, nie dłużej jednak niż przez dwa lata od chwili śmierci męża.

Może się pojawić wątpliwość, od kiedy ZUS ma przyznać świadczenie, gdy uprawniony wystąpił o rentę później, niż nabył uprawnienie. Wypowiadał się na ten temat Sąd Najwyższy w postanowieniu z 9 stycznia 2024 r., sygn. akt III USK 102/23. Zwrócił uwagę, że zgodnie z art. 100 ust. 1 ustawy emerytalnej prawo do świadczeń określonych w ustawie powstaje z dniem spełnienia wszystkich warunków wymaganych do nabycia tego prawa. Ustawa odróżnia moment powstania prawa (tj. spełnienia warunków) od momentu wypłaty świadczenia (tj. co do zasady nie wcześniej niż od miesiąca zgłoszenia wniosku lub wydania decyzji z urzędu). SN podkreślił, że generalną zasadą prawa emerytalno-rentowego jest wypłata świadczenia na wniosek zainteresowanego, poczynając od dnia powstania prawa do świadczenia, lecz nie wcześniej niż od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek o świadczenie w celu jego przyznania. Wyklucza to możliwość wstecznego wypłacenia świadczenia, tj. za okres po nabyciu prawa, ale przed złożeniem wniosku. Sąd podkreślił, że ZUS nie ma obowiązku informowania danej osoby, np. wdowy po ubezpieczonym, że nabyła prawo do renty i może wystąpić o to świadczenie. Przepisy nie przewidują możliwości wyrównywania świadczenia osobom, które wystąpiły z wnioskiem o nie później, niż nabyły do niego prawo, jeżeli zwłoka spowodowana została brakiem staranności w prowadzeniu własnych spraw.

Skoro zatem w opisywanej sytuacji wdowa ukończyła 50 lat w 2020 r., co otwierało jej drogę do nabycia renty rodzinnej, ale wystąpiła o to świadczenie dopiero w 2024 r., to ZUS prawidłowo przyznał jej rentę od miesiąca złożenia wniosku (czerwiec). Nie ma podstaw do składania odwołania.