ZUS nadużywa prawa przy kontrolowaniu firm? Szokujące informacje DGP

Zarzucając popełnienie przestępstwa, inspektorzy sprawdzają płatnika w nieskończoność, a ten nie może się nawet odwołać.

Z informacji, jakie docierają do naszej redakcji, wynika, że ZUS nadużywa prawa do przedłużania czasu trwania kontroli płatników składek, i to grubo poza ustawowe limity czasowe. Tymczasem takie działanie jest dopuszczalne tylko w nadzwyczajnych okolicznościach. Mimo napiętnowania takich praktyk przez Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z 1 grudnia 2021 r. (sygn. akt I GSK 1316/21), proceder trwa w najlepsze.

Limity z konstytucji biznesu

Wedle ustawy z 6 maja 2018 r. – Prawo przedsiębiorców (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 236; dalej: u.p.p. ) maksymalna długość kontroli sprawowanej przez dany organ w roku kalendarzowym wynosi: u mikro przedsiębiorców – 12 dni, u małych przedsiębiorców – 18 dni, u średnich – 24 dni, a u większych – 48 dni roboczych. Jednak na mocy art. 55 ust. 2 pkt 1 u.p.p. ograniczeń czasowych nie stosuje się, jeśli przeprowadzenie kontroli jest niezbędne dla przeciwdziałania popełnieniu przestępstwa lub wykroczenia, przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego albo dla zabezpieczenia dowodów jego popełnienia.

Zdaniem dr. Tomasza Lasockiego z Politechniki Warszawskiej po przytoczony przepis, stanowiący przecież odstępstwo od głównej reguły, inspektorzy powinni sięgać w ostateczności i w jednostkowych przypadkach. Wydłużenie nie może trwać w nieskończoność. Katarzyna Kalata, radca prawny z kancelarii Kalata, informuje tymczasem, że prowadzi obecnie kilkadziesiąt spraw tego typu. Jeden z jej klientów ma wizytację od dwóch i pół roku, inny od roku.

– Nasi członkowie coraz częściej wskazują, że ZUS nadużywa możliwości przeciągania inspekcji – potwierdza Jakub Bińkowski, zasiadający w zarządzie Związku Przedsiębiorców i Pracodawców.

Prawo sobie, życie sobie

Zdaniem Tomasza Lasockiego inspektorzy ZUS mają obowiązek niezwłocznie podać lustrowanemu podmiotowi przyczynę przedłużenia kontroli. Nie wystarczy tylko przytoczyć art. 55 ust. 2 pkt 2 u.p.p. Przyczynę muszą skonkretyzować, wskazując np., o jakie przestępstwo lub wykroczenie chodzi oraz jakie działania lub zaniechania płatnika mogą prowadzić do jego popełnienia.

Uzasadnione podejrzenia co do popełnienia czynu zabronionego przez płatnika itp. inspektor ZUS ma mieć już w momencie wszczynania kontroli. Musi o nich też niezwłocznie powiadomić odpowiednią instytucję, np. policję, prokuraturę czy sąd (art. 304 par. 2 k.p.k., wyrok SN z 16 kwietnia 2003 r., sygn. akt SNO 13/03).

– Pytania przedsiębiorcy o to, co mu inspektor zarzuca, czemu przeciwdziała i co chce zabezpieczyć, są ignorowane – podkreśla tymczasem mec. Katarzyna Kalata.

Opisuje, jak pewnego razu inspektor ZUS dziwiła się, dlaczego w aktach osobowych są puste miejsca. Usłyszała, że przepisy nakazują po roku nienagannej pracy usuwać informację o nałożeniu kary porządkowej. Inspektor oznajmiła, że nabrała podejrzeń dotyczących popełnienia przestępstwa przeciwko dokumentom z art. 276 k.k. i że kontrola potrwa rok. Kiedy indziej o popełnienie przestępstwa został oskarżony przedsiębiorca, który postąpił zgodnie z korzystną dla niego interpretacją ZUS, wywalczoną zresztą przed sądem.

– Po dwumiesięcznej wizytacji ZUS chciał ją przedłużyć, ponoć w celu przeciwdziałania możliwości popełnienia przestępstwa. Nie chciał wyjaśnić jakiego – mówi Radosław Balcewicz, prokurent Den Hartogh Logistics. – Dopiero po interwencji naszego prawnika zaniechał dalszych czynności.

W pułapce bez wyjścia

Płatnikom weryfikowanym na mocy art. 55 ust. 2 pkt 2 u.p.p. nie przysługują praktycznie żadne narzędzia obrony przed impertynencją i arbitralnością urzędników. Nie mogą w tym przypadku zgłosić sprzeciwu wobec czynności inspektora ani skargi na przewlekłość postępowania do sądu administracyjnego (art. 59 ust. 2 i 14 u.p.p. ). Mają wprawdzie prawo odwołać się od końcowej decyzji merytorycznej ZUS, np. nakazującej zapłatę składek, tyle że do sądu pracy, a ten nie ocenia stylu prowadzenia kontroli. W praktyce kontrole realizowane w tym trybie są zatem jedno instancyjne, a inspektor może w zasadzie robić, co chce. Jakub Bińkowski zauważa, że wszystko to czyni z ochrony przedsiębiorców przed nadmiernie dotkliwymi kontrolami iluzoryczne uprawnienie.

Naprawić dziurawe przepisy

Oczywiście przedsiębiorcy próbują sami, podobnie jak ich prawnicy, interweniować w resorcie pracy czy u rzecznika małych i średnich przedsiębiorców, ale na razie z mizernym skutkiem. Według mec. Kalaty ZUS nie powinien mieć możliwości prowadzenia kontroli w trybie art. 55 ust. 2 pkt 2 u.p.p., jeśli nie zawiadomił prokuratury o podejrzeniu popełnienia przestępstwa, a prokuratura nie zleciła mu czynności przygotowawczych w sprawie. Takie rozwiązanie umożliwiłoby przedsiębiorcom obronę konstytucyjnie gwarantowanych praw, w tym prawa do sądu – akcentuje prawniczka.

– Dla zapewnienia bezpieczeństwa obrotu gospodarczego konieczna jest skuteczna kontrola firm przez instytucje państwowe, jedno cześnie jednak firmy potrzebują autentycznych gwarancji osłonowych przed urzędniczą samowolą i nieproporcjonalnie dotkliwymi inspekcjami – reasumuje Jakub Bińkowski.

W końcu także sądy administracyjne spostrzegły skomplikowane położenie przedsiębiorców. W wyroku z 11 kwietnia 2024 r. WSA w Warszawie (III SA/WA 1954/23) stwierdził, że organy odbywające kontrolę nie mogą mieć niczym nieskrępowanej możliwości wyłączania ograniczeń jej prowadzenia. Ocenił również, że postanowienia o niedopuszczalności wniesienia sprzeciwu w takich sytua cjach należy poddać kontroli sądowo-administracyjnej. Wprawdzie cytowany wyrok to pierwsze światełko w tunelu, ale na ugruntowanie linii orzeczniczej przyjdzie zapewne poczekać. ©℗

Rzecznik prowadzi analizę problemu

Wpływają do nas sprawy o przekroczenie limitów czasowych określonych w art. 55 ust. 1 u.p.p. i dzięki naszemu wsparciu kończą się wygraną przedsiębiorców. Dotychczas nie było jednak spraw związanych z brakiem zastosowania tego przepisu w sytuacji, gdy przeprowadzenie kontroli jest niezbędne dla przeciwdziałania popełnieniu przestępstwa lub wykroczenia, przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, lub dla zabezpieczenia dowodów jego popełnienia. Po złożeniu przez przedsiębiorców tego rodzaju wniosków interwencyjnych rzecznik przeprowadzi analizę problemu, a w razie stwierdzenia naruszeń po stronie ZUS skorzysta ze swoich narzędzi, np. zwróci się do zakładu o wyjaśnienia i dane, poinformuje prezesa tej instytucji o problemie i zwróci się o respektowanie praw kontrolowanych płatników oraz wystąpi do ministra rozwoju i technologii o zmianę przepisów przez doprecyzowanie tych regulujących wyjątki od zasad realizacji kontroli przedsiębiorców.

Wiele zależy od współpracy płatników

Prowadzenie kontroli na mocy art. 55 ust. 2 pkt 2 u.p.p. skutkuje brakiem stosowania limitów trwania kontroli. W związku z tym nie zachodzi sytuacja wydłużenia kontroli, bowiem w tym szczególnym trybie nie stosuje się przepisów określających czas trwania kontroli. Czas prowadzenia kontroli jest również uzależniony od tego, w jakim tempie płatnik współpracuje z inspektorami ZUS. Opóźnienia w udostępnianiu przez płatnika składek dokumentacji niezbędnej dla przeprowadzenia kontroli wpływają na czas prowadzenia kontroli, jednak nie są one zależne od ZUS. Liczba kontroli prowadzonych w trybie przeciwdziałania popełnieniu przestępstwa lub wykroczenia w I kw. 2024 r. wyniosła 14 w relacji do 7433 kontroli przeprowadzonych ogółem w tym okresie. Stanowi to niewielki odsetek, wynoszący 0,2 proc. Wskazane dane stanowią dowód na to, że ten tryb kontroli jest wyjątkowy i jest stosowany jedynie w uzasadnionych i wyjątkowych przypadkach. Średni czas trwania wszystkich kontroli przeprowadzonych w 2023 r. to siedem dni.