Pozycja osób pokrzywdzonych przez sprawcę przestępstwa gospodarczego zależy od tego, jaką drogę do dochodzenia roszczeń wybrali. Wierzyciel sprawcy przestępstwa, który wystąpił z powództwem do sądu cywilnego, ma mniejsze szanse wyegzekwowania swojej należności niż ten, który obrał drogę postępowania karnego
Ustawodawca konsekwentnie zaostrza odpowiedzialność karną za przestępstwa o charakterze gospodarczym, czego przykładem są choćby jedne z ostatnich zmian kodeksu karnego (dalej: k.k.). Konkretnie chodzi o art. 294, w którym mowa o odpowiedzialności karnej za przestępstwa przeciwko mieniu w zależności od wysokości wyrządzonej szkody, oraz art. 306b, który dotyczy odpowiedzialności za przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu.
Mechanizmy wsparcia
Jednocześnie w procedurze karnej rozwijane są mechanizmy, które mają zapewnić pokrzywdzonemu możliwość odzyskania od sprawcy mienia utraconego w wyniku przestępstwa. Jednym z nich jest środek kompensacyjny w postaci obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem czy też zadośćuczynienia pokrzywdzonemu za doznaną w jego wyniku krzywdę. Przewidziana w prawie karnym droga do odzyskania majątku utraconego w wyniku przestępstwa jest jeszcze bardziej atrakcyjna dzięki znowelizowanemu art. 1025 kodeksu postępowania cywilnego (dalej: k.p.c.).
►Co oznacza obowiązek naprawienia szkody i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę?
W przypadku skazania za popełnienie przestępstwa, w wyniku którego sprawca osiągnął korzyść majątkową kosztem pokrzywdzonego (np. inwestycja, która okazała się oszustwem, albo wyprowadzenie środków pieniężnych ze spółki przez menedżera) lub wyrządził mu krzywdę (np. śmierć osoby bliskiej w wyniku spowodowanego przez sprawcę wypadku samochodowego, oszpecenie w wyniku błędnie przeprowadzonego zabiegu lekarskiego), sąd może zobowiązać sprawcę (a w wypadku złożenia przez pokrzywdzonego takiego wniosku obligatoryjnie go zobowiązuje) do naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, np. poprzez zapłatę określonej sumy pieniężnej na rzecz pokrzywdzonego. Jednocześnie wyrok sądu karnego, w którym wobec sprawcy przestępstwa orzeczono taki środek kompensacyjny, po zaopatrzeniu go w klauzulę wykonalności, stanowi tytuł wykonawczy. Jeśli więc sprawca nie wykona dobrowolnie środka kompensacyjnego, pokrzywdzony może udać się z takim wyrokiem do komornika i rozpocząć egzekucję z jego majątku (np. z nieruchomości).
Znaczące zmiany
W przeszłości często się zdarzało, że pokrzywdzony nie był jedynym wierzycielem sprawcy, a w konsekwencji nawet jeśli skierował swoje roszczenia wynikające z wyroku sądu karnego do majątku sprawcy (np. nieruchomości), to zajmował odległe miejsce w kolejce do zaspokojenia. Po nowelizacji k.p.c. w październiku 2023 r. sytuacja ta znacznie się poprawiła.
Zgodnie z art. 1025 par. 1 k.p.c. należności zasądzone na rzecz pokrzywdzonego lub osób wykonujących prawa pokrzywdzonego w postępowaniu karnym (czyli właśnie obowiązek naprawienia szkody i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę) podlegają zaspokojeniu zaraz po kosztach egzekucyjnych i należnościach alimentacyjnych, a równocześnie z należnościami za pracę. Mają one pierwszeństwo przed należnościami zabezpieczonymi hipoteką, zastawem, zobowiązaniami podatkowymi czy należnościami wierzycieli, którzy prowadzili egzekucję w oparciu o wyrok sądu cywilnego.
Dzięki tej regulacji w przypadku zdarzeń, które nie dość, że powodują powstanie roszczeń o charakterze cywilnym, ale też noszą znamiona przestępstw, można dochodzić roszczeń nie tylko na gruncie procedury karnej, lecz także zainicjować oddzielny proces cywilny.
Często bowiem zdarza się, że określone zachowanie, które powoduje powstanie szkody lub krzywdy i które jest źródłem roszczenia majątkowego, stanowi jednocześnie przestępstwo. Wachlarz zdarzeń wywołujących szkodę, które jednocześnie stanowią przestępstwa, jest niezwykle szeroki. Za takie mogą być uznane np. wypadki samochodowe będące następstwem naruszenia przepisów drogowych i skutkujące uszkodzeniami ciała lub śmiercią, błędy medyczne, wypadki na budowie, oszustwa inwestycyjne, wyłudzenia kredytów, przywłaszczenie mienia czy niegospodarność.
Jednocześnie egzekucja wyroku sądu karnego, który zawiera orzeczenie o obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, daje obecnie większe szanse powodzenia niż egzekucja wyroku sądu cywilnego.
Przykład
Kolejność zaspokojenia roszczeń
X oraz Z padli ofiarą oszustwa ze strony Y, który obiecał, że za wpłacone przez nich środki pieniężne nabędzie dla nich za granicą luksusowe pojazdy. W rzeczywistości nie zamierzał jednak wywiązać się z umowy, a środki te wydał na prywatne potrzeby.
X złożył zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przez Y przestępstwa oszustwa i w ramach tego postępowania wniósł o orzeczenie wobec Y obowiązku naprawienia szkody. Z postanowił wystąpić na drogę postępowania cywilnego i złożył pozew.
Y został skazany za przestępstwo na szkodę X, a sąd karny orzekł w wyroku obowiązek naprawienia szkody. Z uzyskał natomiast orzeczenie sądu cywilnego, w którym zasądzono na jego rzecz od Y żądaną kwotę.
Y nie wykonał dobrowolnie ani wyroku sądu karnego, ani wyroku sądu cywilnego. Jednocześnie jedynym majątkiem Y jest nieruchomość o znacznej wartości, obciążona jednak hipoteką na rzecz banku. X i Z udali się z wyrokami stanowiącymi tytuł wykonawczy do komornika w celu prowadzenia egzekucji z ww. nieruchomości. Z uwagi na art. 1025 par. 1 k.p.c. kolejność zaspokojenia będzie następująca: najpierw X, później bank, a dopiero na końcu Z.
Biorąc pod uwagę, że często jedynym majątkiem sprawcy przestępstwa jest nieruchomość obciążona hipoteką, możliwość uzyskania zaspokojenia z tego składnika majątku nie tylko przed innymi wierzycielami, ale nawet przed wpisanym do księgi wieczystej bankiem, czyni drogę postępowania karnego niezwykle skuteczną. Owa skuteczność w połączeniu z innymi zaletami procedury karnej, takimi jak brak opłat i działanie organów ścigania z urzędu przy wykorzystaniu niedostępnych dla innych organów kompetencji i uprawnień, powoduje, że wybór procedury cywilnej jako drogi do dochodzenia roszczeń majątkowych od sprawców przestępstw przestaje być taki oczywisty, a procedura karna staje się atrakcyjną alternatywą dla długotrwałej i kosztownej sprawy cywilnej. ©℗
Podstawa prawna
Podstawa prawna
• art. 294, art. 306b ustawy z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 17; ost.zm. Dz.U. z 2024 r. poz. 1907)
• art. 1025 ustawy z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 1568)