W spółce z o.o. jest trzyosobowy zarząd. Prezes zwrócił się do rady nadzorczej o zatrudnienie na podstawie umowy o pracę. Okazało się, że umowa została zawarta z naruszeniem przepisów o reprezentacji. Czy to oznacza, że prezes nie był pracownikiem i nie podlegał ubezpieczeniom społecznym?
Zarówno w orzecznictwie sądowym, jak i w doktrynie prawa pracy uznaje się, że członek zarządu spółki kapitałowej może być zatrudniony na podstawie umowy o pracę albo może wykonywać swoje czynności na podstawie umów o charakterze cywilnoprawnym, a nawet może realizować swoje obowiązki wobec spółki bez jakiejkolwiek dodatkowej umowy.
W przypadku takiej osoby mamy do czynienia z dwoma istniejącymi równolegle stosunkami prawnymi. Pierwszy z nich, wynikający z powołania do organu spółki (zarządu), jest stosunkiem korporacyjnym (organizacyjnym) regulowanym przepisami kodeksu spółek handlowych (dalej: k.s.h.). Treść i charakter tego zobowiązania reguluje uchwała o powołaniu. Z uchwały też będzie wynikać możliwość wypłaty wynagrodzenia za taką pracę. Przepisy kodeksu spółek handlowych ani kodeks pracy (dalej: k.p.) tego nie określają. Nie zakazują wypłacania wynagrodzenia za pracę w ramach powołania. Uchwała o powołaniu może przewidywać wypłatę wynagrodzenia za pełnienie funkcji prezesa zarządu.
Drugi stosunek prawny może wynikać z umowy o pracę, której przedmiotem jest wykonywanie obowiązków członka zarządu – tożsamych z obowiązkami korporacyjnymi. Z jednej strony oba te stosunki prawne są zatem od siebie niezależne, z drugiej zaś pozostają ze sobą w funkcjonalnym związku.
Jakie postanowienia
W umowie o pracę określa się strony umowy, rodzaj umowy, datę jej zawarcia oraz warunki pracy i płacy, w szczególności rodzaj pracy. Rodzaj pracy może być określony poprzez wskazanie stanowiska pracy, funkcji, zawodu lub opisowo poprzez wskazanie rodzaju prac, które w ramach stosunku pracy ma wykonywać pracownik. W doktrynie przyjmuje się, że ustalenie rodzaju pracy jest istotnym warunkiem umowy, a jednocześnie warunkiem koniecznym, bez którego nie może dojść do zawarcia umowy o pracę („Kodeks pracy. Komentarz”, red. dr hab. Krzysztof Walczak, art. 29). W orzecznictwie podkreśla się, że rodzaj pracy może być określony w sposób bardziej lub mniej szczegółowy. Strony stosunku pracy, określając rodzaj pracy w sposób ogólny, pozostawiają pracodawcy ‒ w ramach jego uprawnień kierowniczych ‒ uszczegółowienie zakresu czynności pracownika (wyrok Sądu Najwyższego z 2 października 2008 r., sygn. akt I PK 73/08).
Rodzaj kontraktu
O rodzaju umowy o pracę oraz o tym, czy będzie ona zawarta na czas nieokreślony lub określony, który będzie podstawą zatrudnienia, decydują strony tej umowy, tj. spółka i członek zarządu. Najlepiej w takich przypadkach zawrzeć umowę o pracę na czas określony w celu wykonywania pracy przez okres kadencji. Umowa ta nie podlega wliczeniu do limitu umów na czas określony. Zawarcie umowy następuje przez złożenie zgodnych oświadczeń woli. Strony czynią to zgodnie z zasadą swobody nawiązania stosunku pracy wynikającą z art. 11 k.p.
Przy zawieraniu takiej umowy niezwykle ważna jest prawidłowa reprezentacja spółki. Niewłaściwa reprezentacja może skutkować tym, że dokonana czynność prawna będzie nieważna. Dlatego należy zwracać uwagę na to, kto zawiera umowę o pracę z ramienia spółki. Może to być rada nadzorcza albo pełnomocnik powołany uchwałą zgromadzenia wspólników.
Warto jeszcze zwrócić uwagę na wyrok SN z 11 września 2013 r., sygn. akt II UK 36/13, zgodnie z którym jednoosobowa spółka z o.o. stanowi w istocie szczególną formę prowadzenia działalności na „własny” rachunek, oddzielony od osobistego majątku jedynego wspólnika jedynie przez konstrukcję (fikcję) osoby prawnej. Mając na uwadze cechy stosunku pracy, którego podstawą jest wymiana świadczeń między właścicielem środków produkcji a pracownikiem, jedyny (lub niemal jedyny) wspólnik spółki z o.o. co do zasady nie może pozostawać z tą spółką w stosunku pracy. Inaczej mówiąc, tam, gdzie status wykonawcy pracownika zostaje zdominowany przez właścicielski status wspólnika spółki z o.o., nie może być mowy o zatrudnieniu w ramach stosunku pracy wspólnika, który w takiej sytuacji wykonuje czynności na rzecz samego siebie (we własnym interesie) i na swoje własne ryzyko produkcyjne, gospodarcze i socjalne.
Czynność względnie nieważna
Obecnie SN dopuszcza możliwość następczego potwierdzania wadliwych czynności prawnych spółek kapitałowych. W wyroku z 2 lipca 2015 r., sygn. akt III PK 142/14, wskazał, że do umowy o pracę z członkiem zarządu spółki akcyjnej zawartej z naruszeniem art. 379 par. 1 k.s.h. mają zastosowanie (na zasadzie analogii) art. 103 par. 1 i 2 kodeksu cywilnego. Taka umowa nie jest czynnością prawną bezwzględnie nieważną, lecz czynnością względnie nieważną, która może być następczo konwalidowana. Ważność takiej umowy będzie więc zależeć od jej potwierdzenia przez osobę, w imieniu której umowa została zawarta. Oznacza to, że w razie zawarcia umowy przez niewłaściwą osobę (nieumocowaną) albo w razie przekroczenia przez nią zakresu umocowania ważność umowy zależy od jej potwierdzenia przez osobę, w której imieniu umowa została zawarta.
SN zwraca uwagę (m.in. w wyrokach z 20 stycznia 2010 r., sygn. akt II PK 178/09, z 8 czerwca 2010 r., sygn. akt I PK 16/10), że stwierdzenie nieważności umowy o pracę z powodu naruszenia art. 210 par. 1 k.s.h. nie powoduje automatycznego wyłączenia członka zarządu spółki z obowiązkowych ubezpieczeń społecznych przewidzianych dla pracowników. O tym, czy doszło do nawiązania stosunku pracy stanowiącego tytuł ubezpieczeń społecznych, decyduje bowiem faktyczne i rzeczywiste realizowanie elementów charakterystycznych dla stosunku pracy, a wynikających z art. 22 par. 1 k.p. Istotne więc jest, aby stosunek pracy zrealizował się przez wykonywanie zatrudnienia o cechach pracowniczych.
Podstawa prawna
• art. 210 par. 1, art. 379 par. 1 ustawy z 15 września 2000 r. ‒ Kodeks spółek handlowych (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1526; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 2052)
• art. 11, art. 22 par. 1 i art. 29 ustawy z 26 czerwca 1974 r. ‒ Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1320; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 1162)
• art. 103 par. 1 i 2 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1740; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 2459)
