Umorzenie postępowania dotyczącego składek po śmierci płatnika nie oznacza, że spadkobiercy unikną spłaty długu

Z chwilą otwarcia spadku nieopłacone składki na ubezpieczenia społeczne spadkodawcy (przedsiębiorcy) stają się długiem spadkobierców. Niezbędne jest jednak wydanie przez ZUS decyzji w tej sprawie.

Przejęcie praw i obowiązków

Do zaległości składkowych na mocy art. 31–32 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych stosuje się odpowiednio przepisy Ordynacji podatkowej. Zgodnie z jej art. 97 par. 1 spadkobiercy podatnika (płatnika) przejmują przewidziane w przepisach prawa podatkowego (prawa ubezpieczeń społecznych) majątkowe prawa i obowiązki spadkodawcy.

Ważne! Jak wskazuje orzecznictwo, do postępowania sądowego w miejsce zmarłego płatnika nie mogą wejść jego następcy prawni, bo dziedziczeniu podlegają tylko prawa i obowiązki o charakterze cywilnoprawnym.

Dziedziczenie nie obejmuje praw i obowiązków publicznoprawnych, które dla przejścia na inne podmioty wymagają wyraźnej podstawy ustawowej. Nie są też one składnikiem spadku. Innymi słowy, w drodze dziedziczenia nie przechodzą na inne podmioty uprawnienia i obowiązki, które wynikały dla spadkodawcy z innych stosunków niż cywilnoprawne. (tak SN w wyroku z 5 czerwca 2024 r., sygn. akt I USKP 91/23).

Decyzja deklaratoryjna

Jak zauważył także SN we wspomnianym wyroku, z chwilą otwarcia spadku nieopłacone składki na ubezpieczenia społeczne spadkodawcy stały się więc niewątpliwie długiem spadkobierców. Choć odpowiedzialność spadkodawcy za zobowiązania składkowe powstaje z mocy prawa, co wynika ze wspomnianego art. 97 par. 1 ordynacji, a decyzja organu wydawana w tym zakresie ma charakter deklaratoryjny, to jednak jest ona niezbędna. Wyraźnie wskazuje na to art. 100 par. 1 ordynacji. Zgodnie z nim organ podatkowy (odpowiednio – ZUS) orzeka w jednej decyzji o zakresie odpowiedzialności lub uprawnień poszczególnych spadkobierców na podstawie decyzji ostatecznych wydanych wobec spadkodawcy oraz jego zobowiązań wynikających z prawidłowych deklaracji.

Ważne! Obciążenie spadkobiercy składkami i należnościami z nimi związanymi, które ciążyły na spadkodawcy, jest możliwe dopiero w wyniku wydania decyzji określającej zobowiązanie konkretnego spadkobiercy.

Analogicznie uznał Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z 18 maja 2023 r., sygn. akt II FSK 2835/20, w stosunku do zaległości podatkowych, ale rozważania NSA można zastosować także do zaległości składkowych. Sąd uznał, że odpowiedzialność majątkowa spadkobiercy za zobowiązania podatkowe spadkodawcy powstaje z mocy prawa. Decyzja organu podatkowego wydawana w tym zakresie ma charakter deklaratoryjny, jednak obowiązkiem organu jest określenie w niej zakresu odpowiedzialności. Musi ona wskazywać wysokość kwot zaległości, ale także zakres odpowiedzialności spadkobierców zależny od sposobu przyjęcia spadku. Podobnie decyzja ZUS, poza zakresem odpowiedzialności poszczególnych spadkobierców, musi także określać wysokość kwot, do których zwrotu zobowiązany jest spadkobierca.

Przyjęcie lub odrzucenie spadku

W rozpatrywanym stanie faktycznym sąd prawidłowo umorzył postępowanie po śmierci odwołującego się przedsiębiorcy. Jednak nie można z tego wysnuwać wniosku, że spadkobiercy dłużnika są już „bezpieczni”. ZUS w każdej chwili może wydać decyzję stwierdzającą odpowiedzialność poszczególnych spadkobierców. Warto wspomnieć, że do odpowiedzialności spadkobierców za zobowiązania podatkowe (składkowe) spadkodawcy stosuje się przepisy kodeksu cywilnego o przyjęciu i odrzuceniu spadku oraz o odpowiedzialności za długi spadkowe. Jak wyjaśnił NSA np. w wyroku z 7 listopada 2023 r., sygn. akt III FSK 3764/21, w postępowaniu podatkowym (analogicznie – składkowym) prowadzonym w tym zakresie należy stosować unormowania zawarte w przepisach art. 1012–1024 oraz art. 1030-1034 kodeksu cywilnego. Jak wynika z podstawowej zasady zawartej w art. 1012 par. 1 k.c., spadkobierca może bądź przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), bądź też spadek odrzucić. W tym ostatnim przypadku spadkobierca nie poniesie odpowiedzialności za długi składkowe spadkodawcy. ©℗