Czy urlop opiekuńczy przysługuje także nauczycielom? [Poradnia oświatowa]

Czy nauczyciel ma prawo wnioskować o elastyczną organizację pracy? Na jakich zasadach osoba zatrudniona w szkole może skorzystać ze zwolnienia od pracy z powodu pilnych spraw rodzinnych?

Tak, prawo do złożenie wniosku o zastosowanie elastycznej organizacji pracy mają także nauczyciele. W ich przypadku uprawnienie to wynika art. 67g Karty nauczyciela (dalej: KN) obowiązującego od 26 kwietnia 2023 r. Zgodnie z jego treścią nauczyciel nieposiadający prawa do urlopu wychowawczego, który opiekuje się dzieckiem przed ósmym rokiem życia, może złożyć wniosek w postaci papierowej lub elektronicznej o obniżenie wymiaru czasu pracy oraz odpowiednio obniżenie wymiaru zatrudnienia do wymiaru nie niższego niż połowa pełnego wymiaru zatrudnienia w okresie nie dłuższym niż do ukończenia przez dziecko ósmego roku życia. Wniosek ten składa się na 21 dni przed wnioskowanym terminem rozpoczęcia wykonywania pracy w obniżonym wymiarze zatrudnienia. W treści wniosku wskazuje się:

• imię i nazwisko oraz datę urodzenia dziecka;
• przyczynę konieczności skorzystania z obniżonego wymiaru zatrudnienia;
• termin rozpoczęcia i zakończenia korzystania z obniżonego wymiaru zatrudnienia.

Dyrektor szkoły rozpatruje wniosek, uwzględniając potrzeby nauczyciela – w tym termin oraz przyczynę konieczności korzystania z obniżonego wymiaru zatrudnienia – a także potrzeby i możliwości wynikające z organizacji pracy szkoły. Po rozpatrzeniu wniosku dyrektor szkoły informuje nauczyciela w postaci papierowej lub elektronicznej o uwzględnieniu wniosku albo o przyczynie odmowy jego uwzględnienia, albo o innym możliwym terminie zastosowania obniżonego wymiaru zatrudnienia niż wskazany we wniosku. Na udzielenie tej informacji dyrektor ma siedem dni od dnia otrzymania ww. wniosku. Skorzystanie przez nauczyciela z tego uprawnienia nie powoduje zmiany podstawy nawiązania stosunku pracy. Ponadto nauczyciel przed upływem terminu zakończenia korzystania z obniżonego wymiaru zatrudnienia może w każdym czasie złożyć wniosek w postaci papierowej lub elektronicznej o powrót do poprzedniej organizacji pracy, gdy uzasadnia to zmiana okoliczności będąca podstawą do korzystania przez nauczyciela z tego obniżenia. Także w tym przypadku dyrektor szkoły, po rozpatrzeniu wniosku, informuje nauczyciela w postaci papierowej lub elektronicznej o uwzględnieniu albo przyczynie odmowy uwzględnienia wniosku, albo o możliwym terminie powrotu do pracy, w terminie siedmiu dni od dnia otrzymania wniosku.

Co ważne, choć przepisy kodeksu pracy przewidują, że elastyczną organizacją pracy jest m.in. praca zdalna czy telepraca, to ustawodawca jednak nie przewidział ich zastosowania w stosunku do nauczycieli. W uzasadnieniu do projektu nowelizacji wskazano, że pensum jest realizacją planu nauczania, ustalonego na podstawie ramowych planów nauczania, określonych na poziomie rozporządzenia; czynnik ten uniemożliwia stosowanie wobec nauczycieli elastycznego czasu pracy w zakresie pensum, np. telepracy, okresowej pracy zdalnej.

Tak, taki przywilej przysługuje także nauczycielom. Z tym, że nie wynika ono z k.p., ale wprost z nowego art. 68a Karty nauczyciela (dalej: KN). Stanowi on, że nauczyciel ma prawo do zwolnienia od pracy z powodu działania siły wyższej w pilnych sprawach rodzinnych spowodowanych chorobą lub wypadkiem, jeżeli jest niezbędna natychmiastowa obecność nauczyciela, w wymiarze dwóch dni w roku kalendarzowym, z zachowaniem prawa do połowy wynagrodzenia, o którym mowa w art. 30 KN. Dyrektor szkoły jest obowiązany udzielić zwolnienia od pracy, o którym mowa w ust. 1, na wniosek zgłoszony w postaci papierowej lub elektronicznej najpóźniej w dniu korzystania z tego zwolnienia. Warto wskazać, że dotychczas nie było możliwości zwolnienie od pracy z powodu działania siły wyższej. Natomiast zgodnie (z obowiązującym także nauczycieli) par. 1 rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej z 15 maja 1996 r. w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnień od pracy przyczynami usprawiedliwiającymi nieobecność pracownika w pracy są zdarzenia i okoliczności określone przepisami prawa pracy, które uniemożliwiają stawienie się pracownika do pracy i jej świadczenie, a także inne przypadki niemożności wykonywania pracy wskazane przez pracownika i uznane przez pracodawcę za usprawiedliwiające nieobecność w pracy. W związku z tym jeszcze przed zmianą przepisów nie było przeszkód prawnych, aby dyrektor usprawiedliwił nauczycielowi nieobecność w pracy spowodowaną działaniem siły wyższej, przy czym to od woli pracodawcy zależało, czy za czas takiej nieobecności nauczyciel otrzyma wynagrodzenie. Dyrektor szkoły mógł również udzielić nauczycielowi zwolnienia od pracy na część dnia pracy z zachowaniem lub bez zachowania prawa do wynagrodzenia, przy czym decyzja w tym zakresie także należała do niego. Niezależnie od powyższego na wniosek nauczyciela mogło być mu udzielone zwolnienie od pracy w celu załatwienia spraw osobistych, przy czym nauczyciel musiał wówczas odpracować takie zwolnienie od pracy.

W literaturze wskazuje się, że ostatnia nowelizacja kodeksu pracy, a co za tym idzie – także Karty nauczyciela, mówiąc o „sile wyższej” używa pojęcia innego niż to w dotychczasowym jego rozumieniu. Ta różnica polega na tym, że nie chodzi tu o zdarzenia, których osoba nie mogła zapobiec. Wobec tego pod to pojęcie pochodzi np. zawiniony przez pracownika wypadek dziecka (brak opieki nad dzieckiem) lub wynikający z lekkomyślności wypadek innego członka rodziny. Wskazuje się, że przez działanie siły wyższej należy rozumieć wystąpienie pilnych spraw rodzinnych w przypadku choroby lub wypadku, jeżeli jest niezbędna natychmiastowa obecność pracownika, niezależnie od tego, czy sytuacjom tym można było zapobiec, czy nie. Uznaje się, że słowo „wypadek” należy szeroko rozumieć i objąć nim także zjawiska klimatyczne, takie jak: powódź, huragan czy gradobicie, a nie tylko zdarzenia odnoszące się wprost do osób. Podkreśla się, że z kolei wyraz „wniosek” należy rozumieć jako uprzednie zgłoszenie nieobecności lub potrzeby opuszczenia pracy. Przy czym nie chodzi tu o zgłoszenie pracodawcy, ale przełożonemu. Ponadto w przypadku braku takiej możliwości pracownik może opuścić miejsce pracy samodzielnie. Tym samym „wniosek”, a tak naprawdę „zgłoszenie nieobecności” może być przekazane w każdym czasie dnia pracy oraz w jakiejkolwiek formie (A. Sobczyk, Kodeks pracy. Komentarz, Legalis 2023 r./el.).

Pracownikowi, w tym także nauczycielowi, na zasadach określonych w k.p. przysługuje nowy urlop opiekuńczy w celu zapewnienia osobistej opieki lub wsparcia osobie będącej członkiem rodziny (syn, córka, matka, ojciec lub małżonek) lub zamieszkującej w tym samym gospodarstwie domowym, która wymaga opieki lub wsparcia z poważnych względów medycznych. Należy wyjaśnić, że dotychczasowe przepisy k.p. wprost nie przewidywały urlopu opiekuńczego. Zgodnie z art. 32 ust. 1 pkt 2 i 3 ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (dalej: ustawa zasiłkowa) ubezpieczonemu (w tym pracownikowi) zwolnionemu od wykonywania pracy z powodu konieczności osobistego sprawowania opieki przysługuje zasiłek opiekuńczy na chorego członka rodziny, tj. 60 dni w roku kalendarzowym na dziecko do 14 lat, w tym 14 dni na chorego członka rodziny pozostającego we wspólnym gospodarstwie domowym.

Nowelizacja w dodanym art. 68b ust. 1 Karty nauczyciela (dalej: KN) wskazała, że nauczycielowi przysługuje bezpłatny urlop opiekuńczy w wymiarze pięciu dni w roku kalendarzowym w celu zapewnienia osobistej opieki lub wsparcia osobie będącej członkiem rodziny lub zamieszkującej w tym samym gospodarstwie domowym, która wymaga opieki lub wsparcia z poważnych względów medycznych. Natomiast w ust. 2 art. 68b KN wskazano, że przy udzielaniu urlopu stosuje się odpowiednio przepisy rozdziału Ia działu siódmego k.p. Obecnie urlop opiekuńczy został uregulowany w dodanych art. 1731–1733 k.p. Warunki formalne skorzystania przez pracownika z prawa do urlopu opiekuńczego określa art. 1731 par. 4 i 5 k.p.

Urlopu opiekuńczego udziela się na wniosek pracownika, który należy złożyć w postaci papierowej lub elektronicznej, w terminie nie krótszym niż jeden dzień przed rozpoczęciem korzystania z niego. We wniosku pracownik ma obowiązek wskazać:

• imię i nazwisko osoby, która wymaga opieki lub wsparcia z poważnych względów medycznych;
• przyczynę konieczności zapewnienia osobistej opieki lub wsparcia przez pracownika; oraz
• w przypadku członka rodziny – stopień pokrewieństwa z pracownikiem lub w przypadku osoby niebędącej członkiem rodziny – adres zamieszkania tej osoby.

Informacje zawarte we wniosku pracownika stanowią dla pracodawcy wystarczającą podstawę formalną do podjęcia decyzji w sprawie udzielenia pracownikowi urlopu opiekuńczego. Urlop opiekuńczy przysługuje w wymiarze pięciu dni w roku kalendarzowym. Udziela się go w dni, które są dla pracownika dniami pracy, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy. Urlop opiekuńczy należy do kategorii urlopów bezpłatnych, w trakcie których pracownik nie zachowuje prawa do wynagrodzenia za pracę oraz do świadczeń z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Oprócz prawa do urlopu opiekuńczego pracownik może korzystać także z innych uprawnień związanych z koniecznością zapewnienia opieki członkowi rodziny spowodowaną przyczynami medycznymi. W pierwszej kolejności należy tu wymienić prawo do zasiłku opiekuńczego przysługującego pracownikowi zwolnionemu od wykonywania pracy z powodu konieczności osobistego sprawowania opieki nad:

• dzieckiem zdrowym w wieku do ukończenia 8 lat;
• chorym dzieckiem w wieku do ukończenia 14 lat;
• zdrowym lub chorym dzieckiem legitymującym się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności albo orzeczeniem o niepełnosprawności łącznie ze wskazaniami: konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji oraz konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji do ukończenia 18 lat, lub innym chorym członkiem rodziny.

Zasiłek opiekuńczy, tak jak dotychczas, przysługuje przez okres zwolnienia od wykonywania pracy z powodu konieczności osobistego sprawowania opieki, nie dłużej jednak niż przez okres:

• 60 dni w roku kalendarzowym, jeżeli opieka jest sprawowana nad dziećmi zdrowymi do lat 8 i chorymi do ukończenia 14. roku życia;
• 30 dni w roku kalendarzowym, jeżeli opieka jest sprawowana nad dziećmi niepełnosprawnymi;
• 14 dni w roku kalendarzowym, jeżeli opieka jest sprawowana nad innymi członkami rodziny.

Zasiłek opiekuńczy przysługuje w wysokości 80 proc. podstawy jego wymiaru. Szczegółowe warunki nabycia prawa do zasiłku opiekuńczego są określone w art. 32–35 ustawy zasiłkowej. ©℗