Pieniądze z KPO będą potężnym zastrzykiem finansowym. Na razie płyną wąskim strumieniem, a kiedy „będą” zmieni się w „są” – nadal pozostaje niewiadomą. Natomiast duże możliwości kryją również inne programy
W połowie grudnia 2023 r. Polska złożyła do Komisji Europejskiej pierwszy wniosek o płatność w ramach KPO – Krajowego Planu Odbudowy. Z tego tytułu ma wpłynąć prawie 7 mld euro (ponad 31 mld zł), w tym prawie 2,8 mld euro z części dotacyjnej i 4,2 mld euro na pożyczki. Ocena wniosku zajmie ok. 2,5 miesiąca. Kolejny miesiąc potrwa procedura opiniowania przez komitety Komisji. To oznacza, jak informuje Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej, że wypłaty środków można się spodziewać w kwietniu 2024 r.
Resort dodaje, że trwają prace i rozmowy z Komisją na temat kolejnych wniosków o płatność z KPO planowanych do wysłania w 2024 r. W sumie chodzi o cztery wnioski na kwotę do 120 mld zł. W sumie z KPO Polska ma otrzymać 59,8 mld euro (261,4 mld zł).
– Temat stale monitorujemy. Spokojnie czekamy na ocenę kamieni milowych, wtedy będziemy wiedzieć więcej – komentuje Tomasz Fijołek, dyrektor ds. legislacyjnych w biurze Unii Miast Polskich.
Na razie Polska ma do dyspozycji 5 mld euro, które dostała w grudniu 2023 r. w formie zaliczki z RePowerEU.
Zaliczki z części dotacyjnej tego programu obsługuje Polski Fundusz Rozwoju, są one przeznaczone na bieżące finansowanie uruchomionych inwestycji. Jak informuje PFR, prefinansował on do tej pory projekty w ramach KPO na łączną kwotę 5,2 mld zł.
Pieniądze z grudniowej zaliczki zostaną przeznaczone głównie na inwestycje w zakresie zielonej transformacji miast, w tym na zwiększenie wykorzystania odnawialnych źródeł energii czy rozwój infrastruktury transportu zeroemisyjnego zintegrowanego z transportem zbiorowym.
Samorządy czekają na kolejne transze. Nie są to jedyne środki.
Wsparcie z funduszy
W perspektywie finansowej na lata 2021–2027 samorządy otrzymały w zarządzanie prawie połowę (44 proc.) funduszy europejskich przypadających na Polskę. To ponad 33,5 mld euro z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i Europejskiego Funduszu Społecznego Plus, a także z Funduszu Sprawiedliwej Transformacji – w przypadku pięciu regionów węglowych.
Najwięcej środków, ok. 8,4 mld euro, będzie przeznaczonych na finansowanie inwestycji środowiskowych i obniżających emisyjność gospodarki. Niewiele mniej, bo ok. 8 mld euro, zostanie przeznaczone na działania mające na celu włączenie społeczne i wsparcie najbardziej potrzebujących członków społeczeństwa, a 2,7 mld euro na inwestycje infrastrukturalne w tym obszarze.
Kolejne 3,5 mld euro będzie stanowiło bezpośrednie wsparcie przedsiębiorców i innowacyjności gospodarki, natomiast na wsparcie projektów transportowych w programach regionalnych przeznaczone będzie 3,7 mld euro. Będą też pieniądze na kulturę – prawie 2 mld euro.
Zaliczki na realizację programów regionalnych i krajowych zostały już wypłacone. Z otrzymanych 8,4 mld zł prawie 4,5 mld zł trafiło do beneficjentów.
Jak informuje MFiPR, do JST, które są jednym z głównych odbiorców środków, popłynęło 1 mld zł.
Pieniądze z FEniKS
Na ekologiczny transport i energetykę samorządy mogą się ubiegać o środki z programu Fundusze Europejskie na Infrastrukturę, Klimat, Środowisko (FEniKS). Dofinansowanie może być przeznaczone zarówno na budowę dróg i elementów im towarzyszących, jak i na rozwój skojarzonej produkcji energii elektrycznej i ciepła w procesie wysokosprawnej kogeneracji oraz rozwój systemów ciepłowniczych i chłodniczych, w tym także magazynów energii. Z programu FEniKS są zasilane ogólnopolskie programy realizowane głównie w mniejszych miejscowościach, jak Mój prąd czy Czyste powietrze, nakierowane na transformację energetyczną w obrębie gospodarstwa domowego.
Resort funduszy informuje, że obecnie trwa nabór na projekty w obszarze ciepłowniczym, czyli m.in. na budowę, modernizację sieci ciepłowniczej, przepompowni wody sieciowej oraz węzłów cieplnych. Nabór wniosków potrwa do końca stycznia 2024 r. z alokacją ze środków unijnych w wysokości 100 mln zł.
Jak podkreśla, to z tego programu samorządy będą też mogły się ubiegać o wsparcie w sektorze kultury, czyli na inwestycje o ponadregionalnym oddziaływaniu mające na celu wzmocnienie wpływu kultury i zrównoważonej turystyki na rozwój gospodarczy, w sektorze zdrowia na realizację projektów dotyczących rozwoju infrastruktury podstawowej opieki zdrowotnej, w tym cyfryzacji placówek i rozwój telemedycyny, w sektorze środowiska na zrównoważone systemy gospodarowania wodami opadowymi czy w sektorze gospodarowania odpadami i gospodarki wodno-ściekowej. Poza tym przysługuje im dofinansowanie kompleksowych projektów w aglomeracjach ujętych w Krajowym programie oczyszczania ścieków komunalnych (KPOŚK). Wspierane będą również projekty przyczyniające się do poprawy systemów zaopatrzenia w wodę.
Pieniądze z FERS
Pieniądze dla samorządów są przewidziane w programie Fundusze Europejskie dla Rozwoju Społecznego. Gminy będą mogły skorzystać ze wsparcia na utworzenie miejsc opieki nad dziećmi w wieku do lat 3 w żłobkach, klubach dziecięcych i u dziennych opiekunów. Pieniądze będą też na ich utrzymanie przez pierwsze trzy lata. Środki finansowe są obecnie dostępne w ramach naboru ciągłego uruchomionego w lipcu 2023 r. Jak informuje resort funduszy, zawarto już 565 umów na kwotę prawie 694,5 mln zł, co przekłada się na 20 tys. miejsc. Kolejne umowy są w trakcie zawierania.
/>
W tym roku w ramach FERS Ministerstwo Edukacji Narodowej planuje uruchomić wsparcie szkoleniowe i doradcze skierowane do JST i ich kadr w zakresie rozwoju cyfrowego oświaty. Na ten cel zostanie przeznaczonych ok. 34 mln zł, co pozwoli objąć wsparciem ok. 450 samorządów.
Planowane jest także bezpośrednie wsparcie poradni psychologiczno-pedagogicznych, w tym ich doposażenie, szkolenia dla ich kadr w celu zwiększenia dostępności wsparcia. Na ten cel zostanie przeznaczonych 90 mln zł, co umożliwi dofinansowanie ok. 380 poradni.
W FERS zaplanowano również wsparcie dla placówek systemu oświaty zainteresowanych utworzeniem lub przekształceniem się w specjalistyczne centra wspierające edukację włączającą. Prawie 220 mln zł otrzyma ok. 280 organów prowadzących takie placówki lub istniejące centra.
Poza tym w tym roku jest planowany konkurs na pilotażowe utworzenie klubów rozwoju cyfrowego w 64 JST (ok. 25 mln zł). Zaplanowano też środki na doskonalenie obsługi cudzoziemców przez publiczne służby zatrudnienia (PSZ). Z ok. 25 mln zł skorzystają powiatowe i wojewódzkie urzędy pracy.
Poza tym w latach 2024–2028 Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji będzie realizowało projekt „Dostępny samorząd 2.0”. 220 JST będzie mogło się starać o grant, którego przeciętna wartość wyniesie 300 tys. zł, na inwestycję mającą poprawić dostępność usług publicznych, budynków lub przestrzeni dla osób ze szczególnymi potrzebami. Zaplanowany budżet to ok. 100 mln zł.
Ministerstwo Zdrowia będzie prowadziło projekt Dostępność plus dla AOS, który poprawi standard dostępności ambulatoryjnej opieki specjalistycznej. Zaplanowany budżet to ponad 388 mln zł. Wsparcie jest przewidziane dla 362 placówek. Maksymalna wartość grantu to 900 tys. zł, a minimalna 150 tys. zł. Nabór wniosków jest planowany na II połowę 2024 r.
Planowane jest też ogłoszenie dwóch konkursów na poszerzenie oferty dla mieszkańców o nowatorskie usługi społeczne. Pierwszy dotyczy przetestowania społecznych agencji najmu jako nowego narzędzia polityki lokalnej łączącego pomoc mieszkaniową z usługami aktywnej integracji zawodowej i społecznej. Alokacja konkursu to 100 mln zł, a maksymalna wartość jednego projektu to 10 mln zł. Drugi konkurs dotyczy upowszechnienia modelu przeciwdziałania procesowi dziedziczenia biedy. Alokacja na konkurs wynosi 40 mln zł, maksymalna wartość projektu to 3 mln zł.
Pieniądze z FEPW
Samorządy będą też największymi beneficjentami programu Fundusze Europejskie dla Polski Wschodniej. Otrzymają ok. 1,3 mld euro, w tym m.in. na działania związane z adaptacją miast do zmian klimatu – drugi nabór wniosków potrwa od września do grudnia 2024 r., mobilnością miejską, gdzie nabór dla miast powyżej 100 tys. trwa w trybie niekonkurencyjnym od 11 lipca 2023 r. do 18 grudnia 2025 r., dla miast poniżej 100 tys. ruszy drugi nabór wniosków 11 kwietnia 2024 i potrwa do 27 czerwca 2024 r.
Poza tym, jak wyjaśnia resort funduszy, JST będą mogły otrzymać wsparcie na infrastrukturę drogową oraz tworzenie atrakcyjnych ponadregionalnych produktów (szlaków) turystycznych. Nabór wniosków w tym ostatnim obszarze ruszy 12 lutego i potrwa do 9 kwietnia 2024 r. Budżet to 630 mln zł.
Do tego działaniami skierowanymi m.in. do samorządów w tym programie są te przewidziane na rozwój bioróżnorodności, czyli wsparcie inwestycji z zakresu tworzenia korytarzy ekologicznych dla zwierząt, ukierunkowania ruchu turystycznego w celu zmniejszenia antropopresji na obszary chronione.
Programy Interreg
Samorządy są również głównymi beneficjentami międzynarodowych programów Interreg. Tu przygotowanie i wdrażanie projektu odbywa się wspólnie z co najmniej jednym zagranicznym partnerem. Pieniądze można przeznaczyć na kulturę i turystykę, edukację, ochronę zdrowia, ochronę środowiska, przeciwdziałanie klęskom żywiołowym, zabezpieczenie granic, poprawę infrastruktury komunikacyjnej, współpracę instytucji i obywateli. Refundacja wydatków w projekcie wynosi do 80 proc., a w programie z Ukrainą – do 90 proc. W toku są nabory m.in. w programach: Polska–Saksonia, gdzie dostępna pula to 21 mln euro, Litwa–Polska (5 mln euro), Czechy–Polska (ok. 18,8 mln euro) czy Meklemburgia–Pomorze Przednie/Brandenburgia–Polska (25 mln euro).
Ponadto jeszcze w I połowie 2024 r. samorządy będą mogły składać wnioski o dofinansowanie projektów z programów transgranicznych, jak Południowy Bałtyk – wartość naboru to ok. 4 mln euro, międzyregionalnego, jak Interreg Europa – projekty mogą dotyczyć wszystkich celów polityki spójności oraz transnarodowego, jak Region Morza Bałtyckiego, wpisującego się w tematy takie jak: innowacyjne społeczeństwa i społeczeństwa neutralne dla klimatu. ©℗
Banki dostosowują ofertę
– W jednostkach samorządu terytorialnego (JST) najpopularniejszą formą pozyskiwania finansowania pozostaje kredyt bankowy, ale od kilku lat obserwujemy sukcesywnie rosnące zainteresowanie pozyskiwaniem finansowania dłużnego poprzez emisję obligacji – mówi Ewa Tyrka, dyrektor departamentu sektora samorządowego w Banku Gospodarstwa Krajowego (BGK). Podkreśla, że w 2023 r. wzrosło zainteresowanie finansowaniem pożyczką z BGK dla JST, która dzięki większej elastyczności ułatwia strukturyzację finansowań samorządów pod ich realne potrzeby i możliwości wynikające z wieloletnich prognoz finansowych.
Pojawienie się kilku nowych trendów – związanych przede wszystkim z wyzwaniami transformacji – potwierdza Anna Węgrzanowska, dyrektor biura klienta sektora publicznego w PKO Banku Polskim, współpracującym z ponad tysiącem JST. W ostatnim czasie jednostki samorządu kładą coraz większy nacisk na inwestycje związane z zieloną transformacją, rewolucją energetyczną oraz wcielaniem w życie szeroko pojętych zasad ESG. Dotyczy to m.in. ochrony środowiska, zrównoważonego transportu i elektromobilności.
Anna Węgrzanowska również wskazuje, że rośnie zainteresowanie pozyskiwaniem przez JST finansowania dłużnego poprzez emisję obligacji. PKO Bank Polski miał w zeszłym roku 34-proc. udział w rynku obligacji samorządowych.
Jak mówią bankowcy, trudna sytuacja i wyzwania związane np. z zieloną transformacją spowodowała, że osoby odpowiedzialne za finanse w JST zaczęły szukać nowych instrumentów finansowych. Oprócz obligacji komunalnych coraz większym zainteresowaniem cieszą się: leasing zwrotny pozwalający m.in. sfinansować inwestycje lub zwiększyć zdolność kredytową JST bez ryzyka przekroczenia indywidualnego wskaźnika zadłużenia, subrogacja pozwalająca JST rozłożyć dotychczasowy dług i uciec od postępowania naprawczego, płatności ratalne.
Większość JST traktuje je jako narzędzia doraźne, służące podratowaniu budżetu, przyhamowaniu rosnącego zadłużenia oraz realizacji najpilniejszych inwestycji – do czasu wprowadzenia przez rząd zmian w zasadach finansowania JST (m.in. wzrost udziału w PIT i CIT) oraz pojawienia się wyczekiwanych funduszy unijnych.
Współpraca samorządów z bankami stwarza możliwość nie tylko otrzymania środków, ale też wsparcia merytorycznego. Ewa Tyrka podkreśla, że instytucje finansowe już dawno musiały się przestawić na tryb partnerski, w którym coraz większą rolę odgrywa doradztwo, a zarazem codzienne wsłuchiwanie się w zmieniające się potrzeby samorządowców. Obecnie w BGK przygotowywane są instrumenty związane z zieloną transformacją miast.