Ustawa sankcyjna: więcej obowiązków dla eksporterów i kar za ich niewykonanie

Za brak wymaganych oświadczeń do zgłoszeń celnych potwierdzających, że tranzyt przez Rosję lub Białoruś jest tylko częścią trasy towarów, lub za nieterminowe dostarczenie dowodu odprawy celnej z kraju docelowego przedsiębiorcom specjalizującym się w handlu międzynarodowym grozi kara do 500 tys. zł.

A to za sprawą nowelizacji ustawy sankcyjnej, która weszła w życie 26 lutego. To kolejny krok polskiego ustawodawcy, który dostosowuje przepisy do unijnych pakietów sankcji. Nowe przepisy generują liczne wątpliwości prawne i operacyjne. Wprowadzone zmiany prawa, np. nowe, restrykcyjne obowiązki w zakresie dokumentowania i poświadczania legalności wysyłek, odczują najbardziej firmy zajmujące się eksportem towarów objętych sankcjami do krajów trzecich, a szczególnie tych, które znajdują się w łańcuchu dostaw przebiegającym przez terytorium Rosji lub Białorusi.

Sankcje unijne i krajowe

Polska ustawa sankcyjna (czyli ustawa o szczególnych rozwiązaniach w zakresie przeciwdziałania wspieraniu agresji na Ukrainę oraz służących ochronie bezpieczeństwa narodowego), która weszła w życie w 2022 r., od początku przewidywała instrumenty, które miały wspierać wdrażanie pakietów sankcyjnych Unii Europejskiej wobec państw uznawanych za naruszające prawo międzynarodowe lub normy ochrony praw człowieka. Wraz z kolejnymi unijnymi restrykcjami, szczególnie tymi nakładanymi na Rosję i Białoruś po rosyjskiej inwazji na Ukrainę, pojawiła się potrzeba uaktualniania przepisów krajowych. Nowelizacja ustawy sankcyjnej, która obowiązuje od ostatnich dni lutego, jest próbą wypełnienia tej luki. W praktyce jednak – jak zauważają eksperci – nadal nie obejmuje automatycznie sankcji, które mogą zostać wprowadzone w przyszłości.

– Oznacza to, że przy wejściu kolejnych unijnych pakietów sankcyjnych polski ustawodawca będzie musiał ponownie dostosować przepisy – podkreśla adwokat Joanna Milewska z SKKS Legal. Jak dodaje, polityka sankcyjna UE jest dynamiczna, co wymusza częste nowelizacje przepisów krajowych. Niestety, brak rozwiązania pozwalającego na automatyczne rozszerzanie katalogu sankcji tworzy pewną nieprzewidywalność dla przedsiębiorców – dodaje.

Nowe typy przestępstw wprowadzone ustawą sankcyjną

Jedną z najważniejszych modyfikacji wprowadzonych nowelą jest rozszerzenie katalogu środków ograniczających, za naruszenie których firmom grozi odpowiedzialność karna. W opinii ekspertów w stanie prawnym sprzed ostatnich zmian brakowało spójności między polskimi przepisami a unijnymi rozporządzeniami, co mogło prowadzić do trudności w egzekwowaniu restrykcji. Znowelizowane przepisy przede wszystkim:

• rozszerzają listę sankcji sektorowych – a więc środków ograniczających wymierzonych w konkretne branże (np. obronną, surowcową, transportową);
• dodają tzw. typ uprzywilejowany przestępstwa – przestępstwa o mniejszej wadze, za które grozi kara od 3 miesięcy do 5 lat pozbawienia wolności (zamiast wyższych sankcji karnych).

W opinii adwokata Krzysztofa Witka wprowadzenie ww. przestępstwa może być korzystne dla przedsiębiorców, którzy nieumyślnie naruszyli przepisy sankcyjne, np. wskutek błędnej ich interpretacji. – Dzięki temu ich odpowiedzialność karna będzie bardziej proporcjonalna do faktycznej skali przewinienia. Niemniej jednak wzrosła również liczba czynów, za które można odpowiedzieć karnie, co z kolei oznacza większe ryzyko dla firm działających na rynkach objętych sankcjami – podkreśla mecenas.

Dłuższy zarząd przymusowy

Wynosi on już nie 24 miesiące, a 36 miesięcy. Jest to narzędzie, które pozwala organom państwowym (np. ministrowi spraw wewnętrznych i administracji oraz Krajowej Administracji Skarbowej; dalej: KAS) przejąć kontrolę nad firmą lub jej określonym majątkiem w celu zbycia środków finansowych i zasobów gospodarczych objętych restrykcjami.

Dłuższy okres zarządu przymusowego ma, zdaniem ustawodawcy, zwiększyć skuteczność tej instytucji oraz dać zarządcy możliwość zaplanowania i przeprowadzenia optymalnego sposobu rozporządzenia majątkiem, tak by spełnić wymagania sankcyjne. Dla przedsiębiorców jest to jednak dodatkowe ryzyko – w przypadku wykrycia naruszeń sankcji bądź stwierdzenia, że firmowe aktywa są objęte restrykcjami, grozi im dłuższy okres przymusowego zarządu.

– Wydłużenie do 36 miesięcy zarządu przymusowego może oznaczać dla przedsiębiorstwa istotne ograniczenia w prowadzeniu działalności gospodarczej. Niepewność wynikająca z przedłużonego okresu kontroli może się odbić na jego płynności finansowej i reputacji, szczególnie gdy firma realizuje długoterminowe kontrakty międzynarodowe – podkreśla dr Aleksander Zwoliński, wykładowca prawa międzynarodowego Uniwersytetu Warszawskiego.

Oświadczenie i dowód odprawy celnej

Eksporter do każdego zgłoszenia celnego musi dołączać oświadczenie, które będzie zawierało m.in.:

• potwierdzenie, że tranzyt przez Rosję lub Białoruś stanowi tylko część trasy i jej początek oraz koniec znajdują się poza tymi krajami,
• deklarację, że towary nie będą odsprzedawane, przetwarzane ani składowane na terytorium Rosji lub Białorusi,
• informację o użytkowniku końcowym, który mieszka (ma siedzibę) poza Rosją i Białorusią, i miejscu docelowym poza Rosją i Białorusią.

Dodatkowo w oświadczeniu musi się znaleźć klauzula o świadomości odpowiedzialności karnej za podawanie fałszywych danych. W praktyce oznacza to, że jeśli eksporter poda nieprawdę w dokumencie – nawet nieumyślnie – naraża się na sankcje. Poza oświadczeniem o trasie i użytkowniku końcowym eksporter ma 45 dni od opuszczenia przez towary obszaru celnego UE, by przedstawić KAS dowód odprawy celnej z kraju przeznaczenia, który potwierdza, że towar faktycznie dotarł i został odprawiony w docelowym państwie. Za niedotrzymanie tego terminu organy (KAS) mogą nałożyć na niego karę pieniężną w wysokości do 500 tys. zł. Mogą też zająć towar, jeśli uznają, że istnieje ryzyko naruszenia sankcji.

KAS wyłącza czerwoną lampkę

Organy celno-skarbowe zostały wyposażone w nowe narzędzia, które pozwalają im zaostrzyć kontrolę ładunków, co do których istnieje podejrzenie, że zawarte w nich towary są objęte sankcjami albo np. gdy istnieje wysokie ryzyko obchodzenia sankcji poprzez tranzyt przez państwa trzecie (np. Rosję lub Białoruś). W przypadku wystąpienia czynników ryzyka, np. przy wywozie towarów do państw, co do których istnieje podejrzenie, że mogą pośredniczyć w obchodzeniu sankcji, urzędnicy mogą zażądać dodatkowych dokumentów. Do takich może należeć m.in. oświadczenie producenta, z którego wynika, że podjął on należyte działania zmierzające do ustalenia, czy odbiorca końcowy wykorzystuje towary w zgodzie z unijnymi przepisami. Ten wymóg może być szczególnie dotkliwy dla dystrybutorów i firm działających w skomplikowanych łańcuchach dostaw, gdzie dostęp do dokumentacji od producenta bywa utrudniony lub wręcz niemożliwy.

Jak przygotować się na nowe zasady?

Przedsiębiorcy powinni regularnie przeprowadzać audyty wewnętrzne, by zidentyfikować ewentualne punkty styku z sankcjami. Ważne jest sprawdzenie łańcuchów dostaw, umów z kontrahentami i wykorzystywanych tras transportowych.

Istotne są też szkolenia dla pracowników, które mogą uchronić firmę przed nieświadomymi naruszeniami. Personel działów eksportu, logistyki i compliance musi biegle znać nowe przepisy i wiedzieć, jakie dokumenty są wymagane. To niestety spora uciążliwość dla przedsiębiorców. W praktyce bowiem wielu z nich nie ma bezpośredniej relacji z producentem, co utrudnia uzyskanie wymaganych oświadczeń.

– Nawet jeśli dana firma nie prowadzi obecnie interesów z Rosją czy Białorusią, musi zdawać sobie sprawę, że unijne sankcje obejmują nie tylko transakcje bezpośrednie, ale również handel pośredni, łańcuchy dostaw i tranzyt. Dokumentacja potwierdzająca zgodność z przepisami staje się zatem absolutnym fundamentem działalności międzynarodowej – wskazuje radca prawny Marta Dobrzyńska, specjalistka ds. compliance z Deloitte.

A co ważne, jeżeli istnieje ryzyko, że organy KAS zażądają dodatkowych oświadczeń od producenta, to ten nie będzie mógł odmówić ich przedstawienia. Tylko w ten sposób uniknie kosztownej kary. Dlatego warto już teraz negocjować umowy, w których kontrahent producenta zobowiąże się do współpracy w celu pozyskania dokumentacji.

Co ze starszymi pakietami sankcji unijnych?

Choć nowelizacja weszła w życie 26 lutego br., to nie rozwiązuje problemu, który w ostatnim czasie spędzał sen z powiek wielu przedsiębiorcom – mianowicie luki prawnej powstałej w wyniku niepełnego wdrożenia niektórych wcześniejszych pakietów sankcyjnych UE. Wiele z tych restrykcji nie zostało w pełni uwzględnionych w pierwotnej ustawie sankcyjnej, co w praktyce utrudniało polskim organom skuteczne ich egzekwowanie.

Oznacza to, że obowiązujące przepisy nadal mogą nie zapewniać pełnej spójności z prawem unijnym. Dla przedsiębiorców rodzi to pytania o to, jakie regulacje należy stosować i jakich sankcji się spodziewać. Jedno jest pewne: potencjalny spór między interpretacją polskich i unijnych regulacji może prędzej czy później trafić pod rozstrzygnięcia sądów krajowych lub Trybunału Sprawiedliwości UE.

– Wydaje się, że polski ustawodawca w dalszym ciągu będzie musiał intensywnie pracować nad kolejnymi zmianami. Rosnąca presja międzynarodowa, konieczność szybkiego reagowania na działania Rosji i Białorusi, a także efektywny nadzór Komisji Europejskiej nad wdrażaniem pakietów sankcyjnych to czynniki, które determinują dynamikę nowelizacji – podkreśla dr Aleksander Zwoliński.

Kluczowym akceleratorem zmian stanie się dyrektywa (UE) 2024/1226, która harmonizuje kryminalizację naruszeń sankcji na poziomie całej UE. Państwa członkowskie do 20 maja 2025 r. mają transponować jej przepisy do prawa krajowego. Już wkrótce może się więc pojawić się kolejny projekt nowelizacji polskiej ustawy sankcyjnej, wprowadzający jeszcze bardziej rygorystyczne wymogi dla przedsiębiorców i surowsze sankcje. Dla polskich firm oznacza to konieczność ciągłego monitorowania zmian prawnych, ponieważ nowe przepisy nie uwzględniają automatycznej implementacji przyszłych unijnych środków ograniczających. ©℗