Choć w teorii idea potrącenia jest zrozumiała dla każdego, to w praktyce pojawiają się pewne problemy z jej stosowaniem. Szczególnie gdy wierzyciel zamierza skompensować wzajemne zobowiązania, lecz dowiaduje się, że wobec kontrahenta otwarto postępowanie restrukturyzacyjne.

W obrocie gospodarczym zdarza się, że dwie osoby są zobowiązane względem siebie do świadczeń tego samego rodzaju, np. do zapłaty pieniędzy. W takich sytuacjach rozwiązaniem, które się wówczas narzuca – zwłaszcza każdemu pracownikowi działu księgowości – jest wzajemna kompensata obu wierzytelności. Aby jednak skorzystać z tej możliwości, spełnione muszą być ustawowe przesłanki.

Kiedy podjąć działania

Potrącenie jest możliwe, gdy dwa podmioty jednocześnie są względem siebie dłużnikiem i wierzycielem. Ważne jest, żeby w takiej sytuacji obie wierzytelności:

  • miały cechę wymagalności (a zatem nadszedł termin ich wykonania),
  • podlegały zaskarżeniu (tj. mogły być dochodzone przed sądem lub innym organem państwowym),
  • a ich przedmiotem były pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku.

Złożenie przez wierzyciela oświadczenia o potrąceniu wymaga wskazania wysokości wymagalnej wierzytelności przedstawionej do potrącenia. Skuteczność potrącenia w sytuacji, w której potrącający ma kilka wierzytelności potrącalnych z jedną lub kilkoma wierzytelnościami drugiej strony, wymaga dokładnego wskazania, których konkretnie wierzytelności kompensata dotyczy. W przeciwnym wypadku oświadczenie będzie bezskuteczne z powodu niedostatecznego wyrażenia zamiaru kompensacji. Przy czym w świetle prawa cywilnego nie wymaga się jakiejkolwiek szczególnej formy oświadczenia o potrąceniu. Ważne jest, aby użyte były słowa oddające rzeczywistą wolę, np. „potrącam”, „kompensuję”.

Przykład 1

Bez wskazania woli

Wierzyciel skierował do dłużnika oświadczenie o treści: „Dokonuję potrącenia wszystkich wierzytelności, które przysługują mi wobec Dłużnika z wierzytelnością Dłużnika wynikającą z umowy o usługi informatyczne z dnia 15 stycznia 2023 r. w wysokości 30 000,00 zł”. Takie oświadczenie nie będzie skuteczne.

Otwarte postępowanie

Nierzadko bywa, że kontrahent z powodu problemów finansowych decyduje się na otwarcie postępowania restrukturyzacyjnego. Nie wyłącza to możliwości potrącenia. Ustawodawca dokonał jednak modyfikacji wymagań, jakie muszą wówczas spełnić potrącane wierzytelności. Zmiany dotyczące potrąceń dokonywanych w czasie trwania postępowania restrukturyzacyjnego ujęte zostały w art. 253 prawa restrukturyzacyjnego (dalej: p.r.) i stanowią przepisy szczególne. Oznacza to, że w razie dokonania potrącenia wbrew zasadom wynikającym z przepisów p.r. nie nastąpi skutek w postaci umorzenia wierzytelności. Aby możliwe było skuteczne złożenie oświadczenia o potrąceniu wzajemnych wierzytelności w toku postępowania restrukturyzacyjnego, muszą bowiem zaistnieć zarówno przesłanki opisane w kodeksie cywilnym (art. 498–505 k.c.) jak i przesłanki określone w prawie restrukturyzacyjnym.

Na etapie postępowania w przedmiocie rozpoznania wniosku o otwarcie postępowania restrukturyzacyjnego ustawodawca nie wprowadził żadnych dodatkowych regulacji dotyczących możliwości dokonywania potrąceń. Samo złożenie przez kontrahenta wniosku o otwarcie przyspieszonego postępowania układowego, postępowania układowego i sanacyjnego nie wprowadza żadnych modyfikacji do ogólnych reguł kompensacji. Aby jednak nie dopuścić do pokrzywdzenia niektórych wierzycieli, ustawodawca zdecydował się wprowadzić szczególną regulację odnoszącą się do złożenia oświadczenia o potrąceniu w toku postępowania restrukturyzacyjnego. Przy czym taka możliwość obowiązuje dopiero od dnia otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego, a jej stosowanie kończy się z dniem zakończenia postępowania restrukturyzacyjnego albo uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu postępowania. W tym czasie przepisy p.r. obowiązują bezwzględnie. Oznacza to, że strony, np. w treści umowy sprzedaży, nie mogą ani uchylić, ani zmienić tej regulacji. Wynika to z tego, że w czasie tego postępowania spełnianie przez dłużnika albo zarządcę świadczeń wynikających z wierzytelności, które z mocy prawa są objęte układem, jest niedopuszczalne, na co wskazuje art. 252 p.r. Zastosowanie potrącenia mogłoby doprowadzić do realizacji zobowiązania powstałego przed dniem otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego, skoro potrącenie spełnia funkcję zapłaty.

Możliwe warianty

Ograniczenia przewidziane w prawie restrukturyzacyjnym dotyczą tylko wierzytelności objętych układem i mają zastosowanie w toku przyspieszonego postępowania układowego, postępowania układowego i postępowania sanacyjnego. Nie mają natomiast zastosowania do postępowania o zatwierdzenie układu.

Możliwe są następujące warianty wierzytelności podlegających potrąceniu, wyróżnione z uwagi na moment powstania wierzytelności:

  • Obie wierzytelności powstały przed dniem otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego, a w dniu otwarcia postępowania istniały już przesłanki potrącalności. Przykładowo 6 marca 2023 r. Spółka A zawarła ze Spółką B umowę sprzedaży komputerów, zobowiązując się do zapłaty ceny. Tydzień później Spółka B nabyła od Spółki A kilkaset ryz papieru za umówioną cenę. 12 kwietnia 2023 r. otwarto postępowanie układowe wobec Spółki B.
  • Obie wierzytelności powstały po dniu otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego, z wyjątkiem wierzytelności odsetkowej za okres po otwarciu postępowania i wierzytelności zależnych od warunku zawieszającego, które objęte są układem. W podanym wyżej przykładowym stanie faktycznym postanowienie o otwarciu postępowania układowego zostało wydane 1 marca 2023 r.
  • Wierzytelność dłużnika (w restrukturyzacji) wobec wierzyciela powstała przed otwarciem postępowania restrukturyzacyjnego, a wierzytelność wierzyciela wobec dłużnika powstała po otwarciu postępowania. We wskazanej wyżej przykładowej sytuacji postanowienie o otwarciu postępowania układowego zostało wydane 8 marca 2023 r.
  • Wierzytelność wierzyciela wobec dłużnika nieobjęta układem powstała przed otwarciem postępowania restrukturyzacyjnego, a wierzytelność dłużnika wobec wierzyciela powstała po otwarciu postępowania. Przykładowo 6 marca 2023 r. Spółka A zawarła ze Spółką B umowę sprzedaży komputerów, zobowiązując się do zapłaty ceny. Wierzytelność z tytułu ceny została zabezpieczona zastawem rejestrowym na maszynach stanowiących własność Spółki A. Tydzień później wobec Spółki A otwarto postępowanie układowe. 20 marca 2023 r. Spółka B nabyła od Spółki A kilkaset ryz papieru za umówioną cenę.

UWAGA! Przed złożeniem oświadczenia o potrąceniu wierzyciel powinien zwrócić uwagę na datę powstania wierzytelności i zweryfikować, czy jest ona objęta układem.

Wzajemne rozliczenia

Nie ma przeszkód, aby przedmiotem kompensacji były wierzytelności ze stosunku pracy. Potrącenie może też dotyczyć wierzytelności zabezpieczonych na majątku dłużnika hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym, hipoteką morską lub przeniesieniem na wierzyciela własności rzeczy, wierzytelności lub innego prawa. W tym przypadku uprawnienie to odnosi się tylko do tej części wierzytelności zabezpieczonej rzeczowo, która znajduje pokrycie w wartości przedmiotu zabezpieczenia (podlega zaspokojeniu z przedmiotu zabezpieczenia). Jeśli jednak wierzyciel wyraził zgodę na objęcie swojej wierzytelności układem, traci wówczas możliwość potrącenia. Dodatkowo, skoro dłużnik powinien wykonywać swoje zobowiązania powstałe po otwarciu postępowania restrukturyzacyjnego, zakaz potrącania nie odnosi się również do tych wierzytelności, które mają charakter bieżący.

Uwaga! Zakazy dotyczące możliwości potrącania w postępowaniu restrukturyzacyjnym dotyczą również tych wierzytelności, które są objęte układem, lecz nie zostały zamieszczone w spisie wierzytelności. Układ, jak wskazuje art. 166 ust. 1 p.r., wiąże bowiem także tych wierzycieli, których wierzytelności nie zostały wciągnięte do spisu wierzytelności.

Ustawowe ograniczenia

Od dnia otwarcia przyspieszonego postępowania układowego, postępowania układowego i postępowania sanacyjnego niedopuszczalne jest potrącenie wzajemnych wierzytelności w dwóch przypadkach. Można powiedzieć, że dla oceny dopuszczalności potrącenia bierze się pod uwagę datę powstania wierzytelności dłużnika oraz datę nabycia wierzytelności przez wierzyciela dłużnika. Po pierwsze, chodzi o sytuację, gdy wierzyciel stał się dłużnikiem dłużnika (w restrukturyzacji) po dniu otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego. Drugi przypadek odnosi się do nabycia przez wierzyciela w drodze przelewu lub indosu wierzytelności powstałej przed dniem otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego w sytuacji, gdy jeszcze przed otwarciem postępowania restrukturyzacyjnego wierzyciel był już dłużnikiem dłużnika.

Przykład 2

Zamiana ról

Po otwarciu postępowania sanacyjnego powstały: wierzytelność wobec dłużnika w postępowaniu sanacyjnym z tytułu zaciągniętego przez dłużnika kredytu oraz wierzytelność dłużnika wynikająca z umowy rachunku bankowego. Jednak część kredytu nie została spłacona. W związku z tym bank – nawet w razie braku spłaty choćby części kredytu – nie może dokonać potrącenia swojej wierzytelności kredytowej z wierzytelnością wynikającą z umowy rachunku bankowego.

Składanie oświadczenia

Prawo restrukturyzacyjne nie wymaga, aby oświadczenie o potrąceniu zostało złożone w szczególnej formie. W szczególności nie musi to być forma pisemna. Ważne jednak, aby oświadczenie było jednoznaczne i wyraźnie wskazywało wysokość wierzytelności przedstawianej do potrącenia.

Przykład 3

Zbyt szeroki zbiór

Wierzyciel złożył dłużnikowi oświadczenie o treści: „Potrącam wszystkie moje wierzytelności wobec Dłużnika z wierzytelnością Dłużnika”. Takie oświadczenie będzie nieskuteczne. W tak zakreślonym zbiorze wierzytelności mogą się mieścić bowiem wierzytelności objęte układem, które powstały przed dniem otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego, co do których zachodzi zakaz dokonania potrącenia, jak też wierzytelności powstałe po tym dniu, które nie są objęte ustawowym zakazem.

Jeżeli oświadczenie o potrąceniu składa w toku postępowania restrukturyzacyjnego wierzyciel, wówczas powinno ono dotrzeć do dłużnika (jeśli pozostawiono mu zarząd nad swoim majątkiem) lub do zarządcy (gdy dłużnikowi odebrano prawo zarządu majątkiem). Ze względu na materialne skutki potrącenia (czyli doprowadzenie do umorzenia zobowiązania) oraz pozycję nadzorcy sądowego w postępowaniu restrukturyzacyjnym trzeba dopuścić składanie oświadczeń o potrąceniu bezpośrednio dłużnikowi również wtedy, gdy prawo zarządu majątkiem zostało ograniczone poprzez ustanowienie nadzorcy sądowego.

Jeśli zaś oświadczenie o potrąceniu ma dotrzeć do wierzyciela, wówczas podmiotem składającym taki dokument powinien być dłużnik, a w razie odebrania mu prawa zarządu jego majątkiem – zarządca. Oświadczenia o potrąceniu nie składa nadzorca sądowy. Dłużnik powinien jednak przed złożeniem oświadczenia o potrąceniu uzyskać zgodę nadzorcy sądowego w tych przypadkach, w których spełnienie świadczenia będzie czynnością przekraczającą zakres zwykłego zarządu. Brak takiej zgody może w pewnych przypadkach oznaczać nieważność czynności. ©℗