Orzecznictwo wskazuje, że ich podważanie przez przedsiębiorcę jest możliwe. Jednak rodzaj dostępnych środków prawnych zmienia się wraz z doniosłością aktów pochodzących od tego organu.

Coraz większa liczba obowiązków wynikających z przepisów ochrony środowiska skutkuje tym, że rośnie ryzyko ich naruszenia. Również Inspekcja Ochrony Środowiska dokonuje coraz większej liczby kontroli, w szczególności dotyczących przestrzegania prawa odpadowego. Przedsiębiorcy, którzy nie zawsze zgadzają się z ustaleniami tych kontroli, mogą je kwestionować – i to na różnych etapach, nawet w postępowaniu administracyjnym dotyczącym np. wymierzenia kary pieniężnej.

protokół

Na etapie sporządzania protokołu przedsiębiorca może zgłosić zastrzeżenia lub jeżeli odmawia jego podpisania – pisemne stanowisko.
Artykuł 11 ustawy o Inspekcji Ochrony Środowiska (dalej: u.i.o.ś.) stanowi, że z czynności kontrolnych inspektor sporządza protokół, którego jeden egzemplarz doręcza kierownikowi kontrolowanej jednostki organizacyjnej lub kontrolowanej osobie fizycznej (przedsiębiorcy). Protokół podpisują inspektor i przedsiębiorca, którzy mogą wnieść do niego umotywowane zastrzeżenia i uwagi (art. 11 ust. 2). Jeśli przedsiębiorca odmawia podpisu, to inspektor czyni o tym wzmiankę w protokole, a przedsiębiorca może w terminie siedmiu dni przedstawić swoje stanowisko na piśmie właściwemu organowi inspekcji (art. 11 ust. 3 u.i.o.ś.).
W praktyce często zdarzają się obie sytuacje: kontrolowani przedsiębiorcy podpisują protokół, zgłaszając zastrzeżenia do niego, lub nie podpisują go, zgłaszając następnie swoje stanowisko. Na tym etapie kontrolowanemu podmiotowi nie przysługują inne środki prawne zmierzające do zakwestionowania ustaleń dokonanych w protokole kontroli. Inspektor ochrony środowiska ma dyskrecjonalną władzę, czy uzna takie wyjaśnienia za przekonywające.

zarządzenie pokontrolne

W stosunku do zarządzenia pokontrolnego przysługuje skarga, ale dotycząca zasadniczo kwestii formalnych.
W następnym etapie kontroli, zgodnie z art. 12 ust. 1 u.i.o.ś., na podstawie dokonanych ustaleń wojewódzki inspektor ochrony środowiska (WIOŚ) może:
1) wydać zarządzenie pokontrolne adresowane do kierownika jednostki organizacyjnej lub osoby fizycznej,
2) wydać decyzję administracyjną na podstawie odrębnych przepisów,
3) wszcząć egzekucję, jeżeli obowiązek wynika z mocy prawa lub decyzji administracyjnej.
W sytuacji, w której inspektorzy stwierdzają naruszenia przepisów ochrony środowiska, najczęściej wydają w pierwszej kolejności zarządzenie pokontrolne. Jest ono aktem o charakterze władczym organu administracji publicznej. Zawiera w sobie dwa elementy. Pierwszy to przypomnienie o podstawowych (naruszonych) obowiązkach wynikających z przepisów (np. inspektorzy stwierdzając brak prowadzenia ewidencji odpadów, przypominają o tej powinności, wskazując przy tym podstawę prawną). Drugi to informacja, że kierownik kontrolowanej jednostki organizacyjnej lub kontrolowana osoba fizyczna, w terminie wyznaczonym w zarządzeniu pokontrolnym, ma obowiązek poinformowania WIOŚ o zakresie podjętych i zrealizowanych działań służących wyeliminowaniu wskazanych naruszeń (art. 12 ust. 2 u.i.o.ś.).
Brak poinformowania o wykonaniu zarządzenia pokontrolnego został obwarowany sankcją karną (wykroczeniową). Przy czym kontrolowany może także przekazać informację, że się nie zgadza z zarządzeniem pokontrolnym (w całości i w części) i dlatego go nie wykona. Co ciekawe, nie jest karalne samo niewykonanie „przypominanych” obowiązków, ale właśnie niepoinformowanie o zakresie podjętych i zrealizowanych działań służących wyeliminowaniu wskazanych naruszeń.
W orzecznictwie przyjęto, że zarządzenie pokontrolne wydawane na podstawie art. 12 ust. 1 pkt 1 u.i.o.ś. może być zaskarżone do sądu administracyjnego (jako inny akt lub czynność w rozumieniu art. 3 par. 2 pkt 4 prawa o postępowaniu przed sądami administracyjnymi). Jednak zakres badania przez sąd zarządzenia pokontrolnego jest ograniczony. Sąd rozpoznając skargę na zarządzenie pokontrolne wydane na podstawie art. 12 ust. 1 pkt 1 u.i.o.ś., bada bowiem przede wszystkim, czy:
1) kontrola została przeprowadzona przez powołany do tego organ,
2) treść zarządzeń koresponduje z ustaleniami poczynionym w protokole kontroli,
3) treść zarządzenia pokontrolnego znajduje oparcie w powszechnie obowiązujących przepisach prawa.
W postępowaniu tym sąd nie bada natomiast legalności ustaleń faktycznych ujętych w protokole kontroli (tak np. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Poznaniu w wyroku z 12 lutego 2020 r., sygn. akt IV SA/Po 1028/19). A zatem oznacza to np., że sąd zbada tylko, czy dana kategoria przedsiębiorców podlega wpisowi do Bazy danych o produktach i opakowaniach oraz o gospodarce odpadami, jak twierdzi WIOŚ, czy też nie – jak utrzymuje przedsiębiorca.

etap decyzji

W przypadku wydania decyzji administracyjnej (np. nakładającej karę pieniężną) można zgłaszać uwagi merytoryczne na etapie odwołania od decyzji, a następnie skargi.
Kolejnym etapem kontroli WIOŚ może być wszczęcie postępowania administracyjnego, np. w przedmiocie wymierzenia kary lub cofnięcia pozwolenia itd. z powodu niewywiązywania się z obowiązków związanych z ochroną środowiska. W praktyce powstał problem, czy w ramach takiego postępowania kontrolowany może podważać ustalenia kontroli. Orzecznictwo wskazuje, że jest to właśnie ten etap, w ramach którego można, korzystając z pełnych gwarancji procesowych, kwestionować ustalenia kontrolne inspektorów. Jak to wyjaśnił NSA w wyroku z 30 lipca 2019 r. (sygn. akt II OSK 1706/18), z pełnych gwarancji procesowych, wynikających z przepisów kodeksu postępowania administracyjnego, kontrolowany może skorzystać, jeśli na skutek ustaleń kontroli lub niewykonania zarządzenia pokontrolnego zostanie wszczęte jakiekolwiek postępowanie kończące się decyzją administracyjną. Co więcej, z tych gwarancji procesowych przedsiębiorca może skorzystać, nawet jeżeli zostało wydane zarządzenie pokontrolne, a on go nie zaskarżył albo zaskarżył nieskutecznie.
Podstawa prawna
• art. 11 i 12 ustawy z 20 lipca 1991 r. o Inspekcji Ochrony Środowiska (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1070)
• art. 3 par. 2 pkt 4 ustawy z 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 2325; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 159)