W tle są przepisy, definicje i kary, które realnie rozstrzygają, kto może stanąć za ladą, a kto ryzykuje wysoką grzywnę.

Żabka czynna w Wigilię i zakaz handlu w Polsce

W Polsce Wigilia Bożego Narodzenia po raz pierwszy jest dniem wolnym od pracy w 2025 roku. Wprowadziła to ustawa z 6 grudnia 2024 r. o zmianie ustawy o dniach wolnych od pracy oraz niektórych innych ustaw (Dziennik Ustaw – poz. 1965), która weszła w życie 1 lutego 2025 r. i od 2025 r. ustanowiła dodatkowy dzień wolny: 24 grudnia – Wigilię Bożego Narodzenia.

W praktyce oznacza to, że Wigilia – obok 25 i 26 grudnia – jest traktowana jak dzień z ograniczeniem handlu. Zasady nie wynikają wyłącznie z ogólnego „dnia wolnego”, lecz są powiązane z przepisami o pracy w handlu w niedziele i święta. Na podstawie art. 1519b Kodeksu pracy ograniczenia w wykonywaniu pracy w placówkach handlowych w niedziele i święta oraz w sobotę bezpośrednio poprzedzającą pierwszy dzień Wielkiej Nocy określa ustawa z 10 stycznia 2018 r. o ograniczeniu handlu w niedziele i święta oraz w niektóre inne dni (tekst jednolity: Dz. U. z 2025 r., poz. 301). To właśnie ten akt prawny – a nie wyłącznie kalendarz – decyduje o tym, czy „Żabka czynna w Wigilię” w danej okolicy będzie realnym scenariuszem, czy tylko życzeniem klientów.

Które sklepy będą otwarte w Wigilię i co mówi ustawa?

Zgodnie z art. 5 ustawy o ograniczeniu handlu w niedziele i święta w placówkach handlowych zakazany jest handel oraz wykonywanie czynności związanych z handlem, a także powierzanie wykonywania pracy w handlu oraz wykonywania czynności związanych z handlem. Co istotne, zakaz dotyczy także osób zatrudnionych na podstawie umów cywilnoprawnych – a więc nie tylko etatów. Ustawa opisuje też, czym jest placówka handlowa: to obiekt, w którym jest prowadzony handel oraz są wykonywane czynności związane z handlem, w szczególności: sklep, stoisko, stragan, hurtownię, skład węgla, skład materiałów budowlanych, dom towarowy, dom wysyłkowy, biuro zbytu – jeżeli w takiej placówce praca jest wykonywana przez pracowników lub zatrudnionych. W samym rdzeniu pojęcia „handel” ustawodawca wskazuje proces sprzedaży polegający na wymianie towaru lub wyrobu na środki pieniężne.

W tym miejscu pojawia się kluczowy element dla klientów, którzy pytają: gdzie po ostatnie zakupy przed świętami? W większości przypadków – jeśli sklep działa standardowo w oparciu o pracowników lub zleceniobiorców – odpowiedź będzie brzmiała: nie w Wigilię. Wyjątki istnieją, ale są konkretne i wymagają spełnienia warunków.

Wyjątki od zakazu handlu: placówka pocztowa, właściciel i 40 proc. przychodu

Najbardziej praktyczny wyjątek, który zmienia realia małych formatów, jest prosty w założeniu: zakaz handlu w niedziele i święta nie dotyczy samego przedsiębiorcy. Przedsiębiorca może pracować w swoim sklepie w Wigilię oraz może skorzystać z nieodpłatnej pomocy najbliższych – małżonka, dzieci czy rodziców – pod warunkiem, że na co dzień nie zatrudnia tych osób na umowę o pracę czy umowę cywilnoprawną. Ten warunek jest istotny, bo ogranicza możliwość „przestawienia” rodziny w rolę regularnej obsługi, jeśli formalnie była ona już zatrudniona.

Drugim głośnym w praktyce wyjątkiem są placówki pocztowe. Ustawa przewiduje zwolnienie m.in. dla placówek pocztowych w rozumieniu Prawa pocztowego, w których przeważająca działalność polega na świadczeniu usług pocztowych. Jednocześnie w przepisach doprecyzowano, że „przeważająca działalność” oznacza rodzaj przeważającej działalności wskazany we wniosku o wpis do rejestru REGON, jeżeli ta działalność jest wykonywana w danej placówce i stanowi co najmniej 40% miesięcznego przychodu ze sprzedaży detalicznej. Dodatkowo placówki korzystające z części wyłączeń – m.in. dotyczących kwiatów, pamiątek, prasy czy piekarni i gastronomii – mają obowiązek prowadzenia ewidencji miesięcznego przychodu ze sprzedaży z podziałem na przychód z działalności „wyłączonej” i z pozostałej działalności.

W praktyce klienci od lat obserwują, że sklepy Żabka bywają czynne w niedziele niehandlowe. Z przekazanych informacji wynika, że jest to możliwe właśnie dzięki mechanizmom przewidzianym ustawą – w tym możliwości otwarcia, jeśli za ladą stanie właściciel (franczyzobiorca) lub członek rodziny, albo gdy sklep spełnia przesłanki dotyczące działalności pocztowej z progiem 40% przychodów z usług pocztowych. Ponieważ większość Żabek to sklepy franczyzowe należące do lokalnych przedsiębiorców, nie do centrali, daje to elastyczność: to przedsiębiorca podejmuje decyzję, czy otworzyć sklep, oceniając popyt, lokalne uwarunkowania i możliwość zapewnienia obsługi zgodnej z prawem. W konsekwencji odpowiedź na pytanie „Żabka czynna w Wigilię?” w 2025 roku brzmi: nie wszędzie i nie automatycznie – zależy od decyzji franczyzobiorcy i spełnienia warunków ustawowych.

Gdzie po ostatnie zakupy: lista wyjątków z art. 6 i praktyczne przykłady

Ustawa o ograniczeniu handlu zawiera długą listę wyłączeń. Zgodnie z art. 6 zakaz pracy w handlu w święto wolne od pracy nie obowiązuje m.in. na stacjach paliw płynnych, w aptekach i punktach aptecznych, w zakładach leczniczych dla zwierząt, w zakładach pogrzebowych, w sklepach internetowych i na platformach internetowych, w handlu z automatów, w placówkach handlowych na dworcach, w portach i przystaniach morskich oraz w portach lotniczych – w zakresie związanym z bezpośrednią obsługą podróżnych. Są też wyjątki „branżowe” powiązane z przeważającą działalnością: handel kwiatami, pamiątkami lub dewocjonaliami, prasa i bilety komunikacji miejskiej, wyroby tytoniowe, kupony gier losowych i zakładów wzajemnych, piekarnie, cukiernie i lodziarnie, a także placówki, w których przeważającą działalnością jest gastronomia. Są ponadto wyłączenia dotyczące infrastruktury krytycznej, hoteli, działalności kulturalnej, sportowej, oświatowej, turystycznej i wypoczynkowej, festynów i jarmarków, jednostek wojskowych czy penitencjarnych, a nawet określonych segmentów rolnictwa i rynków hurtowych.

Z punktu widzenia przeciętnego klienta te wyjątki układają się w prosty obraz: w Wigilię oraz 25 i 26 grudnia szanse na zakupy będą dotyczyć przede wszystkim stacji paliw, aptek, części punktów na dworcach i lotniskach, sklepów internetowych, automatów oraz wybranych placówek, które spełniają kryteria „przeważającej działalności” lub są prowadzone osobiście przez przedsiębiorcę. W przypadku sieci franczyzowych, takich jak Żabka, kluczowe staje się to, czy właściciel zdecyduje się pracować osobiście oraz czy placówka działa w ramach wyjątków dopuszczonych przez ustawę.

Z przepisów - jak się okazuje skorzystała też Biedronka. Dwie działające pod jej szyldem placówki pozostaną otwarte w Wigilię. Jak podaje Portal Spożywczy, chodzi o sklepy agencyjne zlokalizowane na stacjach paliw – w Różyńcu oraz w Słubicach, na osiedlu Przemysłowym. Inne sklepy na terenie kraju będą zamknięte.

Kary za pracę w Wigilię i ryzyko dla pracodawców

Nowe realia nie sprowadzają się do komunikatów na drzwiach. Za złamanie zasad przewidziano konkretne sankcje. Praca w Wigilię w innych przypadkach, niż pozwala na to art. 15110 Kodeksu pracy, jest zabroniona. Jeżeli mimo zakazu pracodawca nakaże (lub dopuści) pracownikowi wykonywanie pracy, popełnia wykroczenie, za które grozi grzywna od 1000 zł do 30 000 zł. To jednak nie koniec. Przedsiębiorca, który powierzy pracę w handlu w Wigilię w innym przypadku niż dopuszczalne ustawowe wyjątki, naraża się na grzywnę od 1000 do nawet 100 000 zł. Skala sankcji pokazuje, że dla części firm „otwarcie na próbę” może być kosztowną decyzją, jeśli nie da się jej obronić przepisami i dokumentacją.

PIP i kontrole po świętach: zapowiedź Marcina Staneckiego

Wątek egzekwowania przepisów pojawia się też w deklaracjach Państwowej Inspekcji Pracy. PIP ma sprawdzić, czy Wigilia była dniem wolnym od pracy – poinformował PAP główny inspektor pracy Marcin Stanecki. Jednocześnie podkreślono, że nie oznacza to kontroli w samą Wigilię, bo tego dnia inspektorzy również mają wolne. „Nie będziemy przeprowadzać kontroli w Wigilię i sprawdzać, czy wszystko jest pozamykane czy nie. Natomiast można zgłaszać do nas skargi, na każdy sygnał będziemy reagować. Nawet jeżeli rozpatrzymy skargę po świętach, to i tak jesteśmy w stanie ustalić, czy ktoś pracował w Wigilię czy nie” – powiedział Stanecki w wypowiedzi dla Polskiej Agencji Prasowej.

Ta zapowiedź jest czytelna: ewentualne naruszenia mogą zostać rozliczone z opóźnieniem, ale nie znikną „bo święta”. Dla pracowników handlu to sygnał, że skarga może mieć sens także wtedy, gdy reakcja nastąpi dopiero po 24 grudnia.

Kto może legalnie pracować także w święta?

Wigilia jako dzień wolny nie oznacza, że cała gospodarka zamiera. Kodeks pracy przewiduje katalog sytuacji, w których praca w niedziele i święta jest dopuszczalna. Na podstawie art. 15110 Kodeksu pracy praca w niedziele i święta (a więc także w Wigilię Bożego Narodzenia) jest dozwolona m.in. w razie konieczności prowadzenia akcji ratowniczej dla ochrony życia lub zdrowia, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii, w ruchu ciągłym, przy pracy zmianowej, przy niezbędnych remontach, w transporcie i komunikacji, w zakładowych strażach pożarnych i służbach ratowniczych, przy pilnowaniu mienia lub ochronie osób, w rolnictwie i hodowli, a także przy pracach koniecznych ze względu na użyteczność społeczną i codzienne potrzeby ludności – w tym w gastronomii, hotelarstwie, jednostkach gospodarki komunalnej, zakładach opieki zdrowotnej, jednostkach pomocy społecznej zapewniających całodobową opiekę czy w obszarze kultury i turystyki. Wskazano też szczególne przypadki pracy w systemach, gdzie praca jest świadczona wyłącznie w piątki, soboty, niedziele i święta, oraz prace związane ze świadczeniem usług z wykorzystaniem środków komunikacji elektronicznej, odbieranych poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli u odbiorcy usługi te dni są dniami pracy.

Dla osób, dla których 24 grudnia będzie dniem roboczym z tych powodów, pracodawca musi oddać inny dzień wolny do końca okresu rozliczeniowego – zgodnie z art. 15111 Kodeksu pracy. To element, który często umyka w dyskusji o „wolnej Wigilii”: w wielu branżach praca będzie legalna, ale ma być zrekompensowana czasem wolnym.

Źródła

  • Ustawa z 6 grudnia 2024 r. o zmianie ustawy o dniach wolnych od pracy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. – poz. 1965)
  • Ustawa z dnia 18 stycznia 1951 r. o dniach wolnych od pracy
  • Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (m.in. art. 1519b, art. 15110, art. 15111)
  • Ustawa z 10 stycznia 2018 r. o ograniczeniu handlu w niedziele i święta oraz w niektóre inne dni (tekst jednolity: Dz. U. z 2025 r., poz. 301; m.in. art. 5 i art. 6)
  • Wypowiedź głównego inspektora pracy Marcina Staneckiego dla Polskiej Agencji Prasowej (PAP)