Wierzyciel nie czeka za darmo – co trzeba wiedzieć o odsetkach za opóźnienie

Odsetki mogą zostać określone bezpośrednio w umowie – wówczas mówimy o odsetkach umownych, których wysokość ustalana jest przez strony, jednak nie może przekraczać ustawowo określonego maksimum.

Jeżeli natomiast strony nie ustalą ich samodzielnie, stosuje się odsetki ustawowe, wynikające wprost z przepisów k.c.

Konsekwencja opóźnienia płatności

Terminologia używana w k.c. pozwala zauważyć, że odsetki za opóźnienie mają określone cechy, a ich cechą główną jest prawo wierzyciela do żądania takich odsetek. Jest ono niezależne od przyczyny opóźnienia. Oznacza to, że wierzyciel nie musi udowadniać, że poniósł jakąkolwiek szkodę – wystarczy sam fakt opóźnienia w płatności.

Odsetki te należą się więc również wtedy, gdy opóźnienie nastąpiło bez winy dłużnika. W doktrynie powszechnie przyjmuje się, że już sam brak możliwości dysponowania należną sumą pieniężną przez wierzyciela stanowi szkodę samą w sobie. W konsekwencji wierzyciel nie musi dodatkowo wykazywać strat w tym zakresie (zob. J. Jastrzębski, Odsetki za opóźnienie a kara umowna, Palestra 2004, s. 54).

Bezwzględny obowiązek dłużnika

Zapłata odsetek za opóźnienie ma charakter tzw. odpowiedzialności absolutnej. Oznacza to, że nie istnieją żadne przesłanki zwalniające dłużnika z obowiązku ich zapłaty – nawet jeżeli opóźnienie było niezawinione (np. wynikało z awarii systemu bankowego czy nagłej choroby).

Samodzielne roszczenie

Choć odsetki za opóźnienie mają charakter świadczenia ubocznego i akcesoryjnego (co oznacza, że powstają w związku z niewykonaniem głównego świadczenia pieniężnego), to mimo wszystko mogą stanowić samodzielne roszczenie. Wierzyciel ma swobodę w decydowaniu, czy będzie dochodził zapłaty odsetek i w jaki sposób.

W orzecznictwie ugruntowało się stanowisko, zgodnie z którym może on dochodzić odsetek osobno, łącznie z należnością główną, a nawet się ich zrzec (por. wyrok Sądu Najwyższego z 22 listopada 2006 r., sygn. akt V CSK 299/06).

Pomimo akcesoryjnego charakteru, odsetki funkcjonują jako niezależna wierzytelność. Możliwe jest np. dokonanie przelewu samych odsetek – bez konieczności przenoszenia wierzytelności głównej. W praktyce często zdarza się, że wierzyciel dochodzi od dłużnika wyłącznie odsetek, ponieważ należność główna została już spłacona.

Przedawnienie roszczenia o odsetki

Okresowy charakter odsetek za opóźnienie ma istotne znaczenie dla ustalenia terminu ich przedawnienia. Wskazuje się, że każdy dzień opóźnienia rodzi po stronie dłużnika odrębne roszczenie o zapłatę odsetek. Co za tym idzie – każde z tych roszczeń staje się wymagalne właśnie od tego konkretnego dnia i od tego momentu rozpoczyna się bieg terminu przedawnienia.

W praktyce jednak problematyczne okazuje się ustalenie, czy termin przedawnienia odsetek za opóźnienie jest tożsamy z terminem przedawnienia należności głównej. Wynika to z tego, że odsetki mają charakter świadczenia okresowego, a zgodnie z art. 118 k.c. – jeśli przepis szczególny nie stanowi inaczej – roszczenia o świadczenia okresowe oraz roszczenia związane z prowadzeniem działalności gospodarczej przedawniają się z upływem trzech lat, natomiast pozostałe – po sześciu latach. Innymi słowy, w teorii możliwa jest sytuacja, w której należność główna i roszczenie o odsetki przedawniają się w różnym czasie. W orzecznictwie ukształtowało się w związku z tym kilka koncepcji dotyczących sposobu liczenia terminu przedawnienia dla odsetek za opóźnienie.

Trzy linie orzecznicze

W orzecznictwie i doktrynie można wyróżnić trzy główne koncepcje dotyczące przedawnienia odsetek za opóźnienie. Różnice wynikają z odmiennego rozumienia relacji między roszczeniem głównym a odsetkami jako świadczeniem ubocznym i okresowym.

▶ Koncepcja nr 1. Identyczny termin jak dla należności głównej

Zakłada ona, że odsetki dzielą los należności głównej, a więc przedawniają się w takim samym terminie jak ona. Przykładowo, jeśli przepis szczególny, jak art. 554 k.c., przewiduje dla należności przedsiębiorcy z tytułu sprzedaży towarów termin przedawnienia wynoszący dwa lata, to również odsetki za opóźnienie, jako świadczenie uboczne, ulegają przedawnieniu w tym samym terminie (zob. wyrok SN z 13 stycznia 2005 r., sygn. akt V CK 399/03).

▶ Koncepcja nr 2. Termin trzyletni

Zgodnie z nią odsetki za opóźnienie przedawniają się niezależnie od należności głównej, zgodnie z art. 118 k.c., jako świadczenie okresowe. W myśl tej interpretacji nawet wtedy, gdy roszczenie główne ulega przedawnieniu w innym (krótszym lub dłuższym) terminie, do odsetek stosuje się zawsze trzyletni termin przedawnienia (zob. wyrok SN z 5 lipca 2017 r., I PK 44/16, LEX nr 2147275).

▶ Koncepcja nr 3. Model mieszany

Łączy ona oba podejścia, przyjmując, że choć odsetki jako świadczenie okresowe zasadniczo przedawniają się z upływem trzech lat, to nie mogą być dochodzone po przedawnieniu roszczenia głównego. W praktyce oznacza to, że przedawnienie odsetek następuje najpóźniej w chwili przedawnienia świadczenia głównego (zob. wyrok SN z 6 lutego 2019 r., I CSK 335/18, LEX nr 3363923).

W piśmiennictwie dominuje obecnie pogląd nr 3, zgodnie z którym odsetki, jako świadczenie okresowe, podlegają przedawnieniu z upływem trzech lat – nie później jednak niż z chwilą, gdy przedawnia się należność główna.

Kluczową kwestią jest ustalenie momentu, od którego należą się odsetki za opóźnienie w zapłacie świadczeń pieniężnych. Innymi słowy, od kiedy wierzyciel może zacząć je naliczać oraz czy musi podejmować w tym celu jakiekolwiek działania.

W praktyce, zwłaszcza w obrocie gospodarczym, strony często precyzują w umowie termin płatności. W takim przypadku odsetki należą się wierzycielowi od dnia wymagalności roszczenia, czyli od pierwszego dnia opóźnienia. Przykładowo, jeśli w umowie wskazano, że termin płatności przypada na 15 lipca 2025 r., to odsetki za opóźnienie będą należne od 16 lipca 2025 r. aż do dnia zapłaty, tj. za cały czas trwania opóźnienia.

Gdy nie ma konkretnego terminu

Często zdarza się, zwłaszcza w mniej formalnym obrocie, że strony nie określiły w umowie terminu zapłaty. W takich sytuacjach, szczególnie gdy umowy zawierane są na zasadzie koleżeństwa lub tzw. gentleman’s agreement, pojawiają się trudności z ustaleniem momentu wymagalności świadczenia, a co za tym idzie – terminu, od którego wierzyciel może naliczać odsetki za opóźnienie.

Zgodnie z art. 455 k.c., jeśli termin spełnienia świadczenia nie został oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania.

Uwaga! Wezwanie do zapłaty może być dokonane w dowolnej formie, nawet ustnie. Jednak dla celów dowodowych zaleca się, by było ono sporządzone na piśmie.

Najważniejsze jest, aby w takim piśmie wierzyciel jasno wskazał, że oczekuje spłaty należności głównej wraz z odsetkami za opóźnienie, wskazał ich wysokość, oraz określił zobowiązanie, którego wykonanie jest żądane.

Roszczenia w przypadku czynów niedozwolonych…

Sytuacja komplikuje się również w przypadku czynów niedozwolonych, gdy wierzyciel dochodzi od dłużnika roszczeń związanych z naprawieniem szkody lub zadośćuczynieniem za doznaną krzywdę. Trudno bowiem wymagać, by strony mogły przewidzieć zdarzenia, które z natury są nieprzewidywalne.

W doktrynie pojawiają się rozbieżności dotyczące ustalenia momentu, od którego powinno się naliczać odsetki ustawowe za opóźnienie w zapłacie zadośćuczynienia.

Pierwsza koncepcja głosi, że odsetki te należą się od dnia wydania orzeczenia przez sąd. Potwierdza to wyrok SN z 30 października 2003 r. (sygn. akt IV CK 130/02).

Według drugiej koncepcji odsetki powinny być naliczane od dnia określonego w wezwaniu do zapłaty (wyrok SN z 18 lutego 2010 r., sygn. akt II CKS 434/09).

Zgodnie z trzecią koncepcją termin wymagalności odsetek za opóźnienie w zapłacie zadośćuczynienia może się różnić w zależności od okoliczności konkretnej sprawy (wyrok SA w Krakowie z 13 września 2018 r., sygn. akt I ACa 1729/17).

…i o zachowek

Podobne rozbieżności pojawiają się także w kwestii ustalenia wymagalności roszczenia o zachowek. W orzecznictwie wyróżnia się dwa odmienne stanowiska.

1. Zgodnie z wyrokiem SN z 10 września 1976 r. (sygn. akt III CRN 128/76) roszczenie o zachowek staje się wymagalne od daty wezwania zobowiązanego do zapłaty zachowku.

2. Natomiast, jak wskazał SN w wyroku z 26 marca 1985 r. (sygn. akt III CZP 75/85), przyjmuje się, że roszczenie o zachowek staje się wymagalne dopiero od dnia wydania wyroku w sprawie.

Transakcje handlowe na specjalnych zasadach

W transakcjach handlowych obowiązują nieco inne regulacje dotyczące odsetek za opóźnienie. Zgodnie z art. 7 ust. 1 ustawy o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych, wierzycielowi, bez konieczności wcześniejszego wezwania do zapłaty, przysługują odsetki ustawowe za opóźnienie, chyba że strony ustaliły wyższą ich wysokość. Odsetki naliczane są automatycznie od dnia wymagalności świadczenia pieniężnego aż do dnia zapłaty bez konieczności wezwania, jeżeli jednocześnie wierzyciel spełnił swoje świadczenie, a dłużnik nie zapłacił.

Jeżeli natomiast strony nie przewidziały w umowie terminu zapłaty, zgodnie z art. 6 ust. 1 tej ustawy wierzycielowi przysługują odsetki ustawowe za opóźnienie po upływie 30 dni liczonych od dnia spełnienia przez niego świadczenia do dnia zapłaty.

Ważne! Podstawą prawidłowego wyliczenia wysokości od setek za opóźnienie jest właściwe ustalenie momentu wymagalności roszczenia. Ma to znaczenie niezależnie od tego, czy wynika ona z niedotrzymania terminu ustalonego w umowie, czy też z podjęcia czynności związanych z wezwaniem dłużnika do zapłaty.

Ustalenie wysokości odsetek za opóźnienie

Aby prawidłowo to ustalić, warto pamiętać, że stopa procentowa odsetek może zostać wskazana bezpośrednio w treści stosownej czynności prawnej. Wtedy strony ustalają tzw. odsetki umowne za opóźnienie. W przeciwnym razie zastosowanie znajdują przepisy k.c. i wówczas mamy do czynienia z odsetkami ustawowymi za opóźnienie.

Jeżeli stopa odsetek za opóźnienie nie została oznaczona w umowie lub innej czynności prawnej, naliczane są odsetki ustawowe za opóźnienie, które wynoszą sumę stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego oraz 5,5 pkt proc.

Ważne! Wysokość odsetek ustawowych za opóźnienie ustalana jest na podstawie wzoru: stopa referencyjna NBP + 5,5 pkt proc. Na 5 sierpnia 2025 r. stopa referencyjna wynosi 5,00 proc., co oznacza, że roczna stopa odsetek za opóźnienie wynosi 10,50 proc.

Wzór na odsetki ustawowe za opóźnienie jest następujący:

Odsetki = Kwota zaległości × Roczna stopa odsetek × (Liczba dni opóźnienia / 365)

Wysokość odsetek ustawowych za opóźnienie i ich wysokość jest ogłaszana przez ministra sprawiedliwości w drodze Obwieszczenia w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”.

Nieustawowa wysokość

Jednak, jeśli wierzytelność jest oprocentowana według stopy wyższej niż ta ustawowa, wierzyciel może żądać odsetek według tej wyższej stopy, niemniej odsetki umowne nie mogą być wyższe niż maksymalne za opóźnienie.

Przykład

Maksymalny limit płatności

Zgodnie z art. 481 par. 2 ust. 1 k.c. maksymalna wysokość odsetek za opóźnienie nie może rocznie przekraczać dwukrotności odsetek ustawowych za opóźnienie – są to tzw. odsetki maksymalne za opóźnienie.

Natomiast ust. 2 tego przepisu wskazuje, że jeżeli wysokość odsetek za opóźnienie przekracza odsetki maksymalne, przysługują odsetki w wysokości właśnie odsetek maksymalnych.

Obie te regulacje mają charakter bezwzględnie obowiązujący, co oznacza, że nie można ich zmieniać na niekorzyść dłużnika. Sankcją za przekroczenie tych limitów nie jest nieważność odsetek, lecz ich automatyczna redukcja do poziomu odsetek maksymalnych.

Warto również zauważyć, że nawet jeśli w umowie ustalone zostaną odsetki maksymalne, nie wyklucza to możliwości uznania ich za nadmierne na podstawie ogólnych przepisów kodeksu cywilnego (art. 5 k.c. oraz art. 58 par. 2 k.c.).

Zakaz anatocyzmu

Ważne jest też to, że wierzyciel co do zasady nie może domagać się odsetek od zaległych odsetek. Jest to tzw. zakaz anatocyzmu, przewidziany w art. 482 par. 2 k.c. Ustawodawca przewidział jednak od niego dwa wyjątki.

▶ Pierwszy polega na tym, że odsetek za opóźnienie od zaległych odsetek można żądać od chwili wytoczenia o nie powództwa, pod warunkiem, że zaległe świadczenie z tytułu odsetek istniało już przed wniesieniem pozwu.

▶ Drugi dotyczy sytuacji, w której strony zawrą umowę, na mocy której odsetki zostaną doliczone do należności głównej, a następnie cała ta kwota zostanie objęta odpowiednim oprocentowaniem. ©℗

• stymulującą, czyli motywującą dłużnika do zapłaty świadczenia pieniężnego w terminie;
• kompensacyjną, ponieważ stanowią zryczałtowaną formę odszkodowania za brak możliwości dysponowania przez wierzyciela należnymi środkami;
• waloryzacyjną, jako rekompensatę za spadek siły nabywczej pieniądza;
• represyjną – jako swoistą cywilnoprawną sankcję dla dłużnika.