Rosnące ceny energii, wywołane kryzysem energetycznym, uderzają w przedsiębiorców i w gospodarstwa domowe. Pojawiają się spore obawy nie tylko o dalszy wzrost cen, lecz także o samą dostępność nośników energii (im wyższy spadek temperatury, tym większe zapotrzebowanie). Czy rzeczywiście w najbliższym czasie może zabraknąć energii? Co chwilę pojawiają się inicjatywy lokalne i na szczeblu unijnym, mające nie dopuścić do takiej sytuacji. Obowiązkowe ograniczenie poboru energii elektrycznej w godzinach szczytu to np. jedna z ostatnich wstępnych propozycji Komisji Europejskiej dotyczących polityki energetycznej. Na konkretne rozwiązania jednak trzeba jeszcze poczekać, prace nad nimi dopiero się rozpoczęły - tłumaczy Jacek Karp, radca prawny z kancelarii Olesiński.

Co jednak, jeśli sprawdzi się negatywny scenariusz i podejmowane działania zapobiegawcze nie dadzą oczekiwanych rezultatów, w związku z czym staniemy w obliczu niedoboru energii? Czy wówczas możliwe będzie wprowadzenie odgórnych ograniczeń w poborze energii dla polskich przedsiębiorców? A jeśli tak, to czy wszystkich obejmą tak samo?
Wprowadzenie ograniczeń w poborze energii elektrycznej, gazu ziemnego i ciepła jest możliwe w uregulowanych w prawie określonych sytuacjach i różni się w zależności od rodzaju energii, którego dotyczy.

PYTANIE 1. Kto jest chronionym odbiorcą gazu

Gaz ziemny
Przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z 17 lutego 2021 r. w sprawie sposobu i trybu wprowadzania ograniczeń w poborze gazu ziemnego (Dz.U. poz. 549) dzielą odbiorców na „chronionych” przed wprowadzeniem ograniczeń poboru gazu oraz pozostałych, „niechronionych”. Do tych pierwszych należą m.in.:
  • gospodarstwa domowe,
  • szpitale,
  • przedszkola, szkoły,
  • przedsiębiorcy, jeśli ich moc umowna nie przekracza 710 kWh/h.
Pozostali odbiorcy należą do kategorii odbiorców niechronionych. Są nimi w szczególności przedsiębiorcy, których moc umowna przekracza 710 kWh/h.
Odbiorcy chronieni zasadniczo nie muszą się obawiać cięć w dostawach surowca, z zastrzeżeniem jednak najwyższych stopni ograniczeń (o których niżej) – wówczas niektóre kategorie takich odbiorców także mogą podlegać ograniczeniom.
Energia elektryczna i ciepło
W przypadku energii elektrycznej także wyróżniamy odbiorców chronionych i niechronionych. Zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z 8 listopada 2021 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu wprowadzania ograniczeń w sprzedaży paliw stałych oraz w dostarczaniu i poborze energii elektrycznej lub ciepła (Dz.U. poz. 2209) ochronie przed wprowadzeniem ograniczeń podlegają w szczególności wszyscy odbiorcy w zakresie obiektów, dla których moc umowna wynosi poniżej 300 kW (a więc także przedsiębiorcy posiadający obiekty o takiej mocy umownej). Odbiorcami niechronionymi są natomiast posiadający obiekty o mocy umownej co najmniej 300 kW (przedsiębiorcy o wyższym zapotrzebowaniu energetycznym).
Przepisy dotyczące ograniczeń w zakresie ciepła nie tyle dzielą odbiorców na chronionych i niechronionych, ile skupiają się na wskazaniu negatywnych skutków, które nie mogą być wywołane przez wspomniane ograniczenia. W szczególności nie mogą one powodować np. zagrożenia bezpieczeństwa osób, w tym zagrożenia ich życia lub zdrowia, uszkodzeń lub zniszczeń urządzeń albo ich zespołów wykorzystywanych bezpośrednio w procesach technologicznych itd. Dodatkowym zabezpieczeniem jest to, że dla niektórych kategorii odbiorców ograniczenia mogą zostać wprowadzone dopiero w ostatniej kolejności (dotyczy to np. gospodarstw domowych, szpitali czy żłobków – zgodnie z par 13 ust. 6 powyższego rozporządzenia). W konsekwencji przedsiębiorcy mogą zostać objęci tymi ograniczeniami, o ile nie wystąpią wspomniane wyżej negatywne skutki. Chodzi o to, aby ograniczenia nie powodowały zagrożenia życia i/lub zdrowia, zakłóceń w funkcjonowaniu szpitali itp.

PYTANIE 2. Kiedy dopuszczalne jest wprowadzenie ograniczeń w poborze energii?

Ograniczenia dostaw gazu, energii elektrycznej oraz ciepła to ostateczność. Mogą zostać wprowadzone wyłącznie po wyczerpaniu dostępnych środków przeciwdziałania zagrożeniom.
Gaz ziemny
Od 1 września 2022 r. ‒ na podstawie nowelizacji ustawy z 16 lutego 2007 r. o zapasach ropy naftowej, produktów naftowych i gazu ziemnego oraz zasadach postępowania w sytuacjach zagrożenia bezpieczeństwa paliwowego państwa i zakłóceń na rynku naftowym
(t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1537; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 1723) ‒ dość istotnie zmieniły się zasady wprowadzenia ograniczeń w poborze gazu, m.in. podstawa wprowadzenia ograniczeń, a także wysokość kar za ich przekroczenie (o tym szerzej poniżej).
Zgodnie z przepisami ograniczenia w poborze gazu mogą zostać wprowadzone tylko wtedy, gdy zostanie ogłoszony jeden ze stanów kryzysowych określonych w unijnych przepisach dotyczących środków zapewniających bezpieczeństwo dostaw gazu ziemnego. Chodzi o tzw. stan nadzwyczajny. Nie należy jednak utożsamiać go ze stanem nadzwyczajnym określonym w Konstytucji RP, ponieważ dotyczy on wyłącznie rynku gazu.
Uregulowany w przepisach unijnych stan nadzwyczajny wprowadza się na czas określony, m.in. w razie:
  • zagrożenia bezpieczeństwa gazowego państwa,
  • zakłóceń w dostarczaniu gazu ziemnego do systemu gazowego,
  • nieprzewidzianego wzrostu zużycia gazu ziemnego.
Wcześniej jednak muszą zostać wyczerpane wszelkie możliwe środki rynkowe w celu przeciwdziałania zagrożeniu. Są nimi np. dodatkowe dostawy gazu z alternatywnych kierunków, a także ograniczenia poboru tego surowca (jeśli taka możliwość została umownie uregulowana z odbiorcami).
Uwaga! Nie są to ograniczenia „odgórne”, o których mowa powyżej.
Energia elektryczna i ciepło
Zgodnie z ustawą z 10 kwietnia 1997 r. – Prawo energetyczne (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1385; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 1723) ograniczenia dotyczące poboru energii elektrycznej i ciepła mogą zostać wprowadzone w razie zagrożenia:
  • bezpieczeństwa energetycznego Polski, polegającego na długookresowym braku równowagi na rynku paliwowo-energetycznym,
  • bezpieczeństwa dostaw energii elektrycznej,
  • bezpieczeństwa osób,
  • wystąpienia znacznych strat materialnych.
Istotne znaczenie ma „zagrożenie bezpieczeństwa dostaw energii elektrycznej”, ponieważ w razie jego wystąpienia (np. w efekcie braku dostaw energii elektrycznej z państwa sąsiadującego, gdy sami mamy niedobory) ograniczenia w poborze energii elektrycznej może wprowadzić już operator systemu przesyłowego (OSP), na czas nie dłuższy niż 72 godziny.

PYTANIE 3. Na czym polegają ograniczenia w dostępie do gazu?

Gaz ziemny
To nic innego, jak ograniczenie maksymalnego godzinowego i dobowego poboru gazu ziemnego, a więc ilości gazu, którą odbiorca może pobrać w ciągu godziny oraz w ciągu doby. Ograniczenia określa się w tzw. stopniach zasilania, liczonych od pierwszego do dwunastego. Pierwszy stopień zasilania odpowiada maksymalnej mocy umownej, jaką odbiorca może odbierać na mocy umowy. W zasadzie nie wpływa on na możliwość poboru gazu przez odbiorcę (z zastrzeżeniem, że nie może on jednak pobrać gazu ponad moc umowną). Kolejne stopnie zasilania przewidują coraz wyższe ograniczenia w poborze, przy czym jedenasty i dwunasty stopień odpowiadają zerowej godzinowej i dobowej ilości gazu dla odbiorców.
Ostatni stopień obejmuje także niektóre kategorie odbiorców chronionych – w tym przedsiębiorców, których moc umowna nie przekracza 710 kWh/h. Oznacza to, że w tym stopniu zasilania wszystkim przedsiębiorcom można całkowicie wyłączyć możliwość poboru gazu. Wyjątkiem są ci przedsiębiorcy, którzy wykonują działalność chronioną, nieobjętą dwunastym stopniem zasilania.
Energia elektryczna i ciepło
Ograniczenia poboru energii elektrycznej i ciepła polegają na ograniczeniu maksymalnego poboru mocy oraz dobowego poboru energii elektrycznej, a w przypadku ciepła – na zmniejszeniu lub przerwaniu jego dostaw. Podobnie jak w przypadku gazu ziemnego, także i tutaj funkcjonują plany wprowadzania ograniczeń (energia elektryczna, ciepło) oraz stopnie zasilania (energia elektryczna).
Dla energii elektrycznej przewidziane są stopnie zasilania od jedenastego do dwudziestego. Jedenasty oznacza, że odbiorca może pobierać moc w obiekcie w wielkościach i na zasadach określonych w umowie (ograniczenie jest w zasadzie dla niego neutralne).
Podział dostępnych mocy dla stopni od dwunastego do dwudziestego wynika z określonych dla obiektu: minimalnej i maksymalnej mocy poboru – gdzie maksymalna przewidziana jest dla dwunastego stopnia, następnie jest ona równomiernie obniżana (w stopniach od trzynastego do dziewiętnastego), aż do minimalnej mocy poboru, właściwej dla dwudziestego stopnia zasilania. Moce dostępne dla obiektu określa operator systemu.
W przypadku ciepła nie stosuje się stopni zasilania, lecz wstrzymuje się dostawy albo obniża parametry jakościowe/ilościowe nośnika ciepła (oczywiście zgodnie z planem wprowadzania ograniczeń). Na potrzeby ogrzewania i przygotowania ciepłej wody dopuszcza się np. obniżenie jakości takiej wody użytkowej, a na potrzeby ogrzewania – umożliwia się utrzymanie temperatury w wysokości nie mniejszej niż +10°C (budynki/lokale mieszkalne) lub nie mniejszej niż +5°C (inne pomieszczenia). ©℗

Ogłoszenie stanu kryzysowego konieczne przy ograniczeniach gazu

Wprowadzenie ograniczeń dla gazu wymaga w pierwszej kolejności ogłoszenia stanu kryzysowego ‒ stanu nadzwyczajnego. Formalnie następuje ono w drodze rozporządzenia Rady Ministrów, które określa także zakres terytorialny ograniczeń (czyli np. obszar całego kraju albo jego część) oraz czas stosowania ograniczeń.
W praktyce ograniczenia wdrażają operatorzy systemów przesyłowych, którzy podają do publicznej wiadomości informacje o obowiązujących stopniach zasilania wynikających z planów wprowadzania ograniczeń. Ogłasza się to w komunikatach nadawanych w programie I Polskiego Radia oraz na stronach internetowych operatorów.
Na podobnych zasadach wprowadza się ograniczenia w poborze energii elektrycznej i dostawach ciepła. W tym przypadku również należy publicznie podać informację o stopniach zasilania, przy czym w przypadku ciepła ‒ z uwagi na brak takich stopni oraz lokalny charakter źródeł ciepła ‒ informację o ograniczeniach podaje się w sposób zwyczajowo przyjęty w danej miejscowości, na stronie internetowej dostawcy lub w formie ustalonej w umowach. ©℗
Tabela. Jakie kary za niedostosowanie się do zmian
Gaz ziemny Energia elektryczna i ciepło
• Wysokość kary uzależniona jest od wielkości przekroczenia poboru surowca (ponad dozwoloną moc) oraz czasu trwania przekroczenia (im większe i dłuższe przekroczenie – tym wyższa kara).• Podstawy obliczenia kary umownej są obliczane na podstawie odpowiednio 10-krotności stawki opłaty stałej za usługę przesyłania (przekroczenie mocy godzinowej) oraz 15-krotności tej stawki (przekroczenie mocy godzinowej i dobowej).• Wobec tych odbiorców, u których nie mierzy się mocy poboru gazu, kary za przekroczenia ‒ w zależności od rocznej ilości poboru gazu (w m3) ‒ wynoszą od 1000 zł do 20 000 zł miesięcznie. • Wysokość kary pieniężnej jest nie niższa niż 10 000 zł oraz nie wyższa niż 15 proc.przychodu ukaranego przedsiębiorcy (odbiorcy), osiągniętego w poprzednim roku podatkowym.• W przypadku ciepła nie stosuje się kar, ponieważ ograniczenia w tym zakresie są wprowadzane odgórnie (np. obniżenie jakości wody) – odbiorca nie ma zatem możliwości niedostosowania się do ewentualnych ograniczeń.