Od 25 grudnia 2024 r. sygnaliści mogą dokonywać zgłoszeń zewnętrznych, czyli zawiadamiać o naruszeniach prawa bezpośrednio instytucje publiczne, których działalności one dotyczą. Ile zgłoszeń trafiło już do rzecznika praw obywatelskich?
ikona lupy />
Marcin Malecko, dyrektor zespołu ds. sygnalistów w Biurze RPO / Materiały prasowe / fot. Materiały prasowe

Od momentu wejścia w życie przepisów otrzymaliśmy łącznie 221 pism dotyczących nieprawidłowości. Z uwagi na to, że istnieje opcja dokonywania anonimowych zgłoszeń, nie jesteśmy w stanie dokładnie określić liczby osób, które skorzystały z tej procedury.

Ile z tych wniosków spełniło ustawowe kryteria uznania ich za zgłoszenia zewnętrzne? Czego dotyczyły?

Od początku funkcjonowania procedury zewnętrznej, mowa w sumie o 77 wnioskach. Najwięcej dotyczyło kwestii związanych z interesami finansowymi, czyli art. 3 ust. 1 pkt 15 ustawy o ochronie sygnalistów, zgodnie z którym naruszeniem prawa jest działanie lub zaniechanie niezgodne z prawem lub mające na celu obejście prawa, dotyczące interesów finansowych skarbu państwa, jednostki samorządu terytorialnego oraz Unii Europejskiej. Oprócz tego zgłoszenia dotyczyły takich obszarów jak: konstytucyjne wolności i prawa człowieka oraz obywatela, korupcja, ochrona prywatności i danych osobowych, a także zamówienia publiczne.

Ilu sygnalistom została przyznana w związku z tym ochrona?

Status sygnalisty przysługuje od momentu dokonania zgłoszenia, o ile spełnia ono kryteria określone w art. 6 ustawy o ochronie sygnalistów. Przyjęcie i potwierdzenie tego faktu przez organ publiczny nie ma wpływu na uzyskanie tego statusu. Sygnaliści są chronieni przed odwetem i sankcjami prawnymi pod warunkiem, że zgłoszenie jest zgodne z przepisami oraz że sygnalista miał uzasadnione podstawy do przekonania, że zgłaszane informacje są prawdziwe i dotyczą naruszenia prawa. Co należy podkreślić, ochrona sygnalisty nie jest ograniczona w czasie – trwa przez cały okres, w którym istnieje ryzyko, że wobec sygnalisty mogą wystąpić działania odwetowe.

Co było najczęstszym powodem niezakwalifikowania sprawy jako zgłoszenia zewnętrznego?

Było to informowanie o naruszeniu dziedziny prawa, która nie mieści się w zakresie ustawy o ochronie sygnalistów, jak np. zgłoszenia z obszaru prawa pracy. Ważne jest, aby naruszenie prawa, a więc sytuacja, w której w ocenie sygnalisty dochodzi do działania lub zaniechania niezgodnego z prawem lub mającego na celu obejście tego prawa, dotyczyło jednej z kategorii wymienionych w art. 3 ust. 1 ustawy o ochronie sygnalistów. Opisany w tym przepisie katalog ma charakter zamknięty. Drugim powodem jest to, że w danej sprawie nie występuje kontekst związany z pracą. W takich sprawach RPO informuje wnioskodawców o powodach, dla których pismo nie zostało uznane za zgłoszenie zewnętrzne. Zdarza się również, że sygnaliści dokonują zgłoszeń kanałami do tego nieprzeznaczonymi, np. na ogólny adres Biura RPO. Takie zgłoszenia są niezwłocznie przekazywane do upoważnionych pracowników zespołu ds. sygnalistów.

Czy w związku z tym potrzebne są działania edukacyjne?

Z dotychczasowych doświadczeń obserwujemy, że w szczególności pojęcie kontekstu związanego z pracą bywa dla osób chcących dokonać zgłoszenia niezrozumiałe. RPO widzi potrzebę i podejmuje systematycznie działania edukacyjne w tym zakresie. BRPO przygotowuje materiały edukacyjne, informacyjne, które są zamieszczane na stronie sygnalisci.gov.pl. Na stronie zespołu jest też dostępny formularz porad, gdzie można uzyskać informacje w zakresie praw i środków ochrony prawnej przysługujących osobom chcącym dokonać zgłoszenia. ©℗

Rozmawiała Patrycja Otto