Za przeszkadzanie sygnaliście 
można trafić do więzienia

Aby zapewnić skuteczną ochronę osobom zgłaszającym nieprawidłowości oraz prawidłowe funkcjonowanie systemu zgłaszania naruszeń prawa, ustawodawca wprowadził sankcje. Ustawa z 14 czerwca 2024 r. o ochronie sygnalistów (Dz.U. poz. 928; dalej: ustawa) przewiduje nie tylko odpowiedzialność karną sygnalisty, lecz także podmiotu prawnego, którego zgłoszenie dotyczy. Pracodawcy powinni zdawać sobie sprawę z tej odpowiedzialności w kontekście nałożonych na nich ustawowych obowiązków.

Procedura jako obowiązek

Podmioty prawne, dla których pracę zarobkową wykonuje co najmniej 50 osób, muszą ustalić procedurę dokonywania zgłoszeń wewnętrznych. Za naruszenie tego obowiązku ustawa przewiduje odpowiedzialność karną (art. 58 ustawy). Do naruszenia może dojść, kiedy organizacja w ogóle nie ustanowi procedury zgłoszeń wewnętrznych. Nieprawidłowością będzie także ustanowienie procedury zgłoszeń wewnętrznych z istotnym naruszeniem przepisów ustawy. Przykładem może być zaniechanie wprowadzenia obligatoryjnego elementu procedury z katalogu wskazanego w art. 25 ust. 1 ustawy, np. trybu postępowania z informacjami o naruszeniach prawa zgłoszonymi anonimowo. Za popełnienie tego wykroczenia ustawa przewiduje karę grzywny, która może wynieść do 5000 zł.

Stawianie przeszkód

Jednym z przestępstw wskazanych przez ustawę jest uniemożliwienie lub utrudnianie dokonania zgłoszenia (art. 54 ustawy). Uniemożliwienie dokonania zgłoszenia może polegać np. na odmowie bezpośredniego spotkania z sygnalistą przez osobę przyjmującą zgłoszenia, w szczególności jeśli jest to jedyny kanał zgłoszeń w organizacji. Natomiast utrudnianie dokonania zgłoszenia może polegać chociażby na przekazywaniu sygnaliście wprowadzających w błąd informacji o możliwych kanałach zgłoszeń czy zapewnieniu możliwości dokonania zgłoszenia w trudno osiągalnej dla sygnalisty porze. Przestępstwo to podlega karze grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do jednego roku. W sytuacji gdy sprawca opisanego przestępstwa stosuje wobec innej osoby przemoc, groźbę bezprawną lub podstęp – np. fizycznie blokując możliwość udania się na spotkanie z osobą przyjmującą zgłoszenia, może podlegać karze pozbawienia wolności nawet do lat trzech.

Otwarty katalog działań odwetowych

Na gruncie ustawy odpowiedzialność karną można także ponieść za podjęcie działań odwetowych wobec sygnalisty (art. 55 ustawy). Przypomnijmy, że działaniem odwetowym będzie nie tylko wypowiedzenie stosunku pracy lub obniżenie wysokości wynagrodzenia. Ustawa przewiduje szeroki i otwarty katalog zachowań, które można uznać za działania odwetowe wobec sygnalisty. Sprawca musi się więc liczyć z tym, że jego działanie może zostać uznane za odwetowe, mimo że nie zostało wymienione w ustawie. Tej samej karze podlegać będzie sprawca, który podejmie działania odwetowe wobec osoby pomagającej w dokonaniu zgłoszenia lub osoby powiązanej z sygnalistą (czyli np. wobec małżonka sygnalisty). Popełnienie przestępstwa działając w sposób uporczywy, zagrożone jest karą nawet do trzech lat pozbawienia wolności.

Ujawnienie tożsamości

Obowiązkiem wynikającym z ustawy jest zagwarantowanie przez podmiot prawny, że procedura zgłoszeń wewnętrznych oraz związane z przyjmowaniem zgłoszeń przetwarzanie danych osobowych uniemożliwiają nieupoważnionym osobom uzyskanie dostępu do informacji objętych zgłoszeniem oraz zapewniają ochronę poufności tożsamości sygnalisty. Ustawa przewiduje odpowiedzialność karną za ujawnienie tożsamości sygnalisty, a także tożsamości osoby pomagającej w dokonaniu zgłoszenia lub osoby powiązanej z sygnalistą. Celem tych regulacji jest prewencja przed ujawnianiem danych osoby, która zgłasza naruszenie prawa. Popełnienie takiego czynu zagrożone jest karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

Fałszywe zgłoszenie

Przepisy ustawy przewidują również możliwość odpowiedzialności karnej samego sygnalisty. Zagrożone karą jest dokonanie zgłoszenia lub ujawnienia publicznego przez osobę, która wiedziała, że do naruszenia prawa nie doszło (art. 57 ustawy). Sankcja, jaka grozi takiemu „fałszywemu” sygnaliście, to grzywna, ograniczenie wolności albo pozbawienie wolności do lat dwóch.

Najważniejszą kwestią przy określeniu odpowiedzialności karnej sygnalisty jest świadomość jego działania. Popełnienie tego przestępstwa możliwe będzie jedynie przy jednoczesnej wiedzy sprawcy, że do danego naruszenia prawa nie doszło. Taki sygnalista może kierować się różnymi motywami. Sygnalista, który instrumentalnie wykorzystuje mechanizmy zgłoszeń, może chcieć zaszkodzić innej osobie lub wpłynąć na działalność innej organizacji. Sprawca takiego przestępstwa może też mieć na względzie chęć uzyskania ochrony przed działaniami odwetowymi czy poprawę swojej pozycji w organizacji.

Podsumowanie

Celem wprowadzenia tak istotnych sankcji jest zniechęcenie osób podejmujących działania odwetowe lub inne niepożądane działania wobec osób, które zgłaszają naruszenie prawa. Jest to jedna z metod zapobieżenia dokonywania zgłoszeń w złej wierze.

Jak widać, kary, jakie przewiduje ustawa, są surowe, bo obejmują nawet pozbawienie wolności. Powstaje jednak pytanie, czy i w jaki sposób dojdzie do egzekwowania tych przepisów? W naszej ocenie nie należy „straszyć” wysokimi karami więzienia, lecz zadbać o to, aby poprzez edukację i budowanie świadomości nie dochodziło do opisanych naruszeń.

• uniemożliwia lub utrudnia dokonanie zgłoszenia (art. 54 ustawy);
• podejmuje działania odwetowe wobec sygnalisty, osoby pomagającej w dokonaniu zgłoszenia lub osoby powiązanej z sygnalistą (art. 55);
• ujawnia tożsamość sygnalisty, osoby pomagającej w dokonaniu zgłoszenia lub osoby powiązanej z sygnalistą (art. 56);
• dokonuje zgłoszenia lub ujawnienia publicznego, wiedząc, że do naruszenia prawa nie doszło (art. 57).Zgodnie natomiast z art. 58 grzywnie podlega osoba odpowiedzialna za ustanowienie procedury zgłoszeń wewnętrznych, która wbrew przepisom ustawy procedury tej nie ustanawia lub ustanawia ją z istotnym naruszeniem ustawowych wymogów.