Obecnie w Polsce działa ponad 930 spółdzielni socjalnych. Według danych Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej najwięcej (42 proc.) spółdzielni zatrudnia od 5 do 9 osób. Przyrost nowych spółdzielni spowodowały w ostatnich kilku latach przede wszystkim fundusze unijne (Program Operacyjny Kapitał Ludzki), które oferowały dotacje na złożenie i półroczne wsparcie pomostowe plus szkolenia dla chętnych grup inicjatywnych. Kilkadziesiąt spółdzielni grupuje Ogólnopolski Związek Rewizyjny Spółdzielni Socjalnych, który jest największą organizacją parasolową tych podmiotów. Spółdzielnie działają na różnych polach, choć większość - w sektorze usług. Katalog spółdzielni socjalnych uporządkowanych według branż publikuje wrocławska spółdzielnia wwwPromotion.
Dwa typy
Ustawa o spółdzielniach socjalnych z 2006 roku przewiduje dwa typy takich podmiotów. Pierwszy to spółdzielnia osób fizycznych. Wymogiem jest tu, by co najmniej 5 i nie więcej niż 50 osób zostało członkami takiej spółdzielni, w tym przynajmniej 50 proc. załogi muszą stanowić osoby, które wymagają reintegracji zawodowej i społecznej (osoby z orzeczeniami o niepełnosprawności, byli więźniowie, osoby wychodzące z bezdomności, uchodźcy, bezrobotni, chorzy psychicznie, uzależnieni po terapii).
Nie ma natomiast limitu, jeśli chodzi o ilość spółdzielni, do których się należy, czyli każdy może być członkiem jednocześnie wielu tego typu podmiotów.
Drugim typem jest spółdzielnia osób prawnych. Do jej utworzenia wymagany jest udział przynajmniej dwóch osób prawnych, w praktyce najczęściej są to samorządy lokalne, ale mogą to być również organizacje pozarządowe (fundacje, stowarzyszenia) i podmioty kościelne.
W obu typach spółdzielni uchwala się statut, a członkowie wnoszą udziały i wpłacają wpisowe, które są obowiązkowe. Wysokość udziałów określa granice odpowiedzialności członków spółdzielni (spółdzielcy nie odpowiadają majątkiem własnym). Kosztem uzyskania przychodu w obu typach jest coroczna, obowiązkowa składka na rzecz Krajowej Rady Spółdzielczej, która obecnie wynosi 360 zł. Organami obu typów są walne zgromadzenie członków (kompetencje uchwałodawcze) i zarząd (kompetencje wykonawcze).
Ulgi i dofinansowania
Rejestracja spółdzielni socjalnej jest całkowicie zwolniona z opłat sądowych (przy rejestracji i przy kolejnych zmianach). W całej Polsce działa sieć ośrodków wsparcia ekonomii społecznej, gdzie takie podmioty mogą liczyć na bezpłatną pomoc prawną, doradczą i księgową. Spółdzielnie najczęściej są zakładane przez osoby bezrobotne oraz z orzeczeniami o niepełnosprawności (niezależnie od rodzaju i stopnia).
Urzędy pracy dysponują środkami z Funduszu Pracy na założenie spółdzielni socjalnej i wkład nowego członka. Środki na wkład nowego członka spółdzielni to kwota nawet ponad 50 tys. zł, którą może otrzymać osoba niepełnosprawna zarejestrowana w pośredniaku. Warunkiem jej otrzymania jest wniosek z kalkulacją planowanych wydatków i poręczenie. Podobną ofertą jest refundacja kosztów wyposażenia stanowiska pracy osoby niepełnosprawnej. Kwota dofinansowania wynosi tu ponad 20 tys. zł, a dofinansowane stanowisko należy utrzymać przez 24 miesiące.
Urząd pracy dysponuje także środkami na refundację składek na ZUS dla zatrudnionych z grup defaworyzowanych (niepełnosprawni, bezrobotni).
Spółdzielcy z orzeczeniami o niepełnosprawności dodatkowo mogą otrzymywać dofinansowane do swojej pensji w wysokości od 450 do nawet 2400 zł netto miesięcznie na każdego pracownika (wg stawek PFRON od II kwartału 2014).
Ponadto spółdzielnie socjalne jako podmioty łączące realizację zadań pożytku publicznego z działalnością gospodarczą są uprawnione do aplikowania o granty (10 - 300 tys. zł) w programie operacyjnym Fundusz Inicjatyw Obywatelskich. Aktualny nabór wniosków w tym programie trwa do 7 marca 2014 r. W zasięgu spółdzielni są także konkursy samorządów na realizację określonych zadań, które zazwyczaj kojarzone są z organizacjami pozarządowymi. W realizacji takich zadań spółdzielnia może – tak jak organizacje pozarządowe – angażować wolontariuszy.
Istnieje także ulga podatkowa. Zwolnione z zaliczek na podatek dochodowy są wydatki poniesione na reintegrację zawodową i społeczną członków spółdzielni (np. szkolenia, wyjazdy, spotkania – katalog otwarty).
Wsparcie unijne
Unia Europejska w perspektywie finansowej na lata 2014-2020 zapowiedziała utworzenie systemu preferencyjnych pożyczek dla przedsiębiorców społecznych (rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 346/2013 z dnia 17 kwietnia 2013 r. w sprawie europejskich funduszy na rzecz przedsiębiorczości społecznej, tzw. EuSEF). Pożyczek będą udzielały certyfikowane instytucje finansowe w poszczególnych krajach UE. W Polsce pilotażowy program pożyczek dla spółdzielni socjalnych uruchomiony został w 2013 roku przez Towarzystwo Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych SA. Pożyczki w polskim pilotażu wynosiły do 100 tys. zł przy oprocentowaniu 0,8 - 1,6 proc. w skali roku.
Prawo zamówień publicznych
Spółdzielnia socjalna może interesować tych, którzy są nastawieni na zdobywanie zleceń od samorządów i sektora rządowego. Narasta trend stosowania w zamówieniach publicznych klauzul społecznych, czyli zapisów prozatrudnieniowych i prospołecznych zamieszczanych przez zamawiającego zgodnie z polskim i unijnym prawem zamówień publicznych. Klauzule występują w dwóch formach:
(a) zamawiający określa, że w przetargu mogą wziąć udział tylko podmioty, które w co najmniej 50 proc. zatrudniają osoby niepełnosprawne (art. 22, ust. 2 ustawy Prawo zamówień publicznych) lub
(b) zamawiający wymaga zatrudnienia przy wykonaniu zamówienia określonej kategorii osób lub wymaga stworzenia funduszu szkoleniowego dla finansowania kształcenia pracowników i pracodawców (art. 29, ust. 4 ustawy Prawo zamówień publicznych).
Spółdzielcza umowa o pracę
Pracownicy spółdzielni socjalnej są zatrudniani na podstawie spółdzielczych umów o pracę lub innych umów, które stosuje się w praktyce przedsiębiorstw. Spółdzielcza umowa o pracę różni się od zwykłej umowy o pracę tym, że nie dopuszcza zwolnienia pracownika, który nadal jest członkiem (art. 186 § 2 prawa spółdzielczego). Oba stosunki (pracy i członkostwa) należy wygasić łącznie. Nie ma jednak wymogu prawa, by członek spółdzielni musiał być jednocześnie pracownikiem zatrudnionym na podstawie takiej czy innej umowy.
Podział zysku
Zysk na koniec roku (nadwyżka bilansowa) jest dzielony według zapisów ustawy o spółdzielniach socjalnych i nie może być podzielony pomiędzy członków spółdzielni. Według ustawy nadwyżka bilansowa jest przeznaczana na wewnętrzne fundusze spółdzielni, które mają na celu realizowanie jej celów społecznych.
Oczekiwanie na nową ustawę
Według zapowiedzi MPiPS niebawem do Sejmu ma trafić projekt nowej ustawy o przedsiębiorstwach społecznych i wspieraniu ekonomii społecznej, która dyskutowana jest w środowisku spółdzielców i działaczy sektora ekonomii społecznej od dłuższego czasu. Nowa ustawa wprowadzi status przedsiębiorstwa społecznego, który otworzy drzwi do wielu ulg i preferencji ze strony państwa. Taki status - wg projektu ustawy - uzyskać będzie mógł każdy podmiot niepubliczny, który w działalności ma na celu reintegrację zawodową osób z kategorii zagrożenia wykluczeniem (np. bezrobotni) lub kto prowadzi działalność tylko w zakresie pomocy społecznej, wsparcia niepełnosprawnych, ochrony zdrowia psychicznego czy opieki nad dziećmi.