Nie każdy wyrok karny wiąże sąd pracy

W przepisie tym została uregulowana podstawowa zasada określająca relację pomiędzy postępowaniem karnym a postępowaniem prowadzonym przed sądem pracy. Wynika z niego, że ustalenia prawomocnego wyroku skazującego wydanego w sprawie karnej w zakresie popełnienia przestępstwa są wiążące dla sądu rozpoznającego sprawę cywilną, w tym także sprawę pracowniczą. Jednocześnie ustawodawca przewidział, że osoba niebędąca oskarżonym w postępowaniu karnym może w toku procesu cywilnego powoływać się na wszelkie okoliczności, które wyłączają lub ograniczają jej odpowiedzialność cywilną, mimo że wynikają one z tego samego zdarzenia będącego przedmiotem rozpoznania w postępowaniu karnym.

Związanie sądu pracy ustaleniami

W postępowaniu przed sądem pracy pozwany nie ma możliwości obrony poprzez kwestionowanie faktu popełnienia przestępstwa, za które został wcześniej prawomocnie skazany, ani też podnoszenia zarzutu, że czyn ten nie spowodował szkody. Artykuł 11 k.p.c. ustanawia bowiem zasadę związania sądu cywilnego – a więc również sądu pracy – ustaleniami wyroku karnego skazującego, nadając im skutek erga omnes, co oznacza, że żaden uczestnik postępowania nie może podważać tych ustaleń, twierdząc, iż wyrok jest błędny lub nieskuteczny w zakresie stwierdzenia popełnienia przestępstwa. [przykład 1]

Przywilej dowodowy

Praktyczne znaczenie omawianej regulacji ujawnia się przede wszystkim w sprawach odszkodowawczych wytaczanych przez pracodawcę przeciwko pracownikowi. Przepis ten przyznaje firmie swoisty przywilej dowodowy, polegający na tym, że w celu wykazania popełnienia przez zatrudnionego przestępstwa nie jest konieczne przedstawianie dodatkowych dowodów – wystarczającym i wiążącym dowodem pozostaje prawomocny wyrok skazujący wydany w postępowaniu karnym.

Tylko prawomocny wyrok skazujący

Z praktycznego punktu widzenia istotne jest, choć mogłoby się wydawać, iż każdy wyrok sądu karnego wiąże sąd pracy, że w rzeczywistości zakres tego związania jest znacznie węższy. Prymat ustaleń sądu karnego nad własnymi ustaleniami sądu pracy nie ma charakteru absolutnego, a obowiązek respektowania orzeczeń karnych dotyczy wyłącznie prawomocnych wyroków skazujących.

Sąd pracy nie jest natomiast związany żadnym wyrokiem, który nie ma charakteru skazującego – w szczególności wyrokiem uniewinniającym. Oznacza to, że jeśli pracownik w ramach swojej obrony przedstawi jedynie wyrok uniewinniający, pracodawca w dalszym ciągu może powoływać dowody wskazujące, że pracownik dopuścił się czynu wyrządzającego szkodę. Jak przesądził Sąd Najwyższy w wyroku z 27 lutego 2025 r. (sygn. akt II CSKP 1940/22), sąd cywilny – a więc także sąd pracy – ma prawo samodzielnie ustalić, czy doszło do popełnienia przestępstwa, jeżeli w postępowaniu karnym nie zostało to rozstrzygnięte, a kwestia ta ma znaczenie dla wyniku sprawy.

Uniewinnienie

W postanowieniu z 12 października 2017 r. (sygn. akt IV CZ 62/17, LEX nr 2401078) SN trafnie wyjaśnił – odnosząc swoje rozważania do wyroku uniewinniającego – że sam wyrok wydany w sprawie karnej nie stanowi środka dowodowego w postępowaniu cywilnym. Nie wywołuje on zatem skutku w postaci związania sądu cywilnego ustaleniami faktycznymi dokonanymi w procesie karnym, ponieważ art. 11 k.p.c. odnosi się wyłącznie do prawomocnych wyroków skazujących, a nie do jakichkolwiek orzeczeń sądów karnych, w tym uniewinniających.

SN słusznie podkreślił również, że art. 11 k.p.c. ma charakter czysto procesowy – nie rozstrzyga kwestii odpowiedzialności cywilnej ani jej zakresu. Istota związania wyrokiem skazującym sprowadza się do tego, że sąd cywilny, ustalając stan faktyczny sprawy, nie może pominąć czynu, którego popełnienie zostało jednoznacznie stwierdzone w sentencji prawomocnego wyroku karnego.

Warunkowe umorzenie

Związanie, o którym mowa w art. 11 k.p.c., nie obejmuje również prawomocnego wyroku warunkowo umarzającego postępowanie karne (por. wyrok SN z 12 kwietnia 2019 r., sygn. akt I CSK 169/18). Tego rodzaju orzeczenie nie ma charakteru wyroku skazującego, a zatem nie wywołuje skutków, o których mowa w art. 11 k.p.c. Przepis ten, jako regulacja wyjątkowa, powinien być interpretowany ściśle, ponieważ stanowi odstępstwo od podstawowych zasad postępowania cywilnego, takich jak zasada bezpośredniości, kontradyktoryjności oraz swobodnej oceny dowodów.

W konsekwencji ustalenia zawarte w prawomocnym wyroku warunkowo umarzającym postępowanie karne podlegają ocenie sądu cywilnego zgodnie z zasadami wynikającymi z art. 233 par. 1 k.p.c., czyli w ramach swobodnej oceny dowodów.

Bez skutku wiążącego

Brak związania, o którym mowa w art. 11 k.p.c., obejmuje ponadto wyroki:

• wymierzające karę za wykroczenie,
• orzekające środki poprawcze lub wychowawcze wobec nieletniego, nawet jeśli czyn przypisany młodocianemu formalnie wypełnia znamiona przestępstwa.

W judykaturze wskazuje się również, że wyrok sądu karnego umarzający postępowanie z powodu okoliczności wyłączających jego dopuszczalność, w szczególności ze względu na znikomą społeczną szkodliwość czynu, także nie wywołuje skutku związania sądu cywilnego, gdyż nie ma charakteru orzeczenia skazującego.

W tym kontekście warto przytoczyć postanowienie SN z 31 sierpnia 2017 r. (sygn. akt V CSK 591/16). Sąd ten wyraził pogląd, że jeżeli sąd cywilny dokonuje ustaleń co do tego, czy dany czyn stanowi przestępstwo, to wyrok umarzający postępowanie karne ze względu na niepoczytalność sprawcy nie stoi na przeszkodzie uznaniu przez sąd cywilny, iż czyn ten ma charakter występku lub zbrodni. Tym samym sąd cywilny może przyjąć, że termin przedawnienia roszczenia wynikającego z takiego czynu wynosi dwadzieścia lat od jego popełnienia, zgodnie z przepisami prawa karnego.

Ustalenia faktyczne

Jak wskazałem wyżej, orzeczenia sądu karnego inne niż skazujące nie ograniczają samodzielności sądu pracy przy dokonywaniu własnych ustaleń. Jednak nawet w przypadku prawomocnego wyroku skazującego jego moc wiążąca nie obejmuje wszystkich elementów ustaleń faktycznych. Jak trafnie podkreślił SN w wyroku z 20 czerwca 2024 r. (sygn. akt II CSKP 2255/22), związanie sądu cywilnego, a więc również sądu pracy, dotyczy wyłącznie samego faktu popełnienia przestępstwa. Nie rozciąga się ono natomiast na wszelkie szczegółowe ustalenia faktyczne zawarte w uzasadnieniu wyroku karnego. Oznacza to, że w postępowaniu cywilnym sąd może dokonywać dodatkowych ustaleń dotyczących okoliczności czynu – zwłaszcza tych, które mają znaczenie dla oceny przesłanek odpowiedzialności cywilnej sprawcy – o ile nie były one istotne dla przypisania winy i określenia podstaw odpowiedzialności karnej.

Wysokość szkody

Co do zasady, wysokość szkody ustalona w wyroku karnym nie ma mocy wiążącej w postępowaniu cywilnym, chyba że stanowi element znamion konkretnego przestępstwa i jest niezbędna do jego przypisania – wówczas zakres związania zależy od rodzaju czynu.

Skazanie za przestępstwo umyślne wyklucza możliwość ustalenia przez sąd cywilny, że działanie sprawcy było nieumyślne, natomiast skazanie za czyn nieumyślny nie uniemożliwia przyjęcia, iż sprawca działał z zamiarem bezpośrednim. Ma to ogromne znaczenie praktyczne w sprawach odszkodowawczych przeciwko pracownikom, gdzie sąd pracy jest związany ustaleniami zawartymi w sentencji wyroku karnego, w tym kwalifikacją prawną czynu oraz okolicznościami jego popełnienia – takimi jak czas, miejsce czy stan poczytalności sprawcy. Jednocześnie, jak podkreślił SN w wyroku z 31 marca 2020 r. (sygn. akt II CSK 124/19), sąd pracy może dokonywać dodatkowych ustaleń istotnych z punktu widzenia odpowiedzialności cywilnej, również w odniesieniu do tych okoliczności, które zostały pominięte przez sąd karny w opisie czynu zabronionego. Tym samym sąd cywilny ma prawo samodzielnie ocenić, czy oskarżony, który w procesie karnym nie został skazany z powodu braku dowodów winy, faktycznie dopuścił się czynu wyrządzającego szkodę. [przykład 2]

Okoliczności przytoczone w uzasadnieniu wyroku karnego nie mają mocy wiążącej dla sądu pracy. Oznacza to, że sąd pracy może samodzielnie dokonywać ustaleń dotyczących tych faktów, które nie odnoszą się bezpośrednio do samego popełnienia przestępstwa, nawet jeśli pozostają one w związku z czynem będącym jego przedmiotem. Takie ustalenia mogą różnić się od tych, które poczynił sąd karny, gdyż art. 11 k.p.c. obejmuje wyłącznie sentencję wyroku, nie zaś jego motywy. Tym bardziej niewiążące są ustalenia poczynione na etapie postępowania przygotowawczego (por. wyrok SN z 20 grudnia 2023 r., sygn. akt II CSKP 1219/22).

Konsekwencje praktyczne

Powyższe orzecznictwo SN niesie ze sobą istotne konsekwencje praktyczne dla postępowań prowadzonych przed sądem pracy. Przede wszystkim sąd ten może dokonywać własnych ustaleń faktycznych, wykraczających poza znamiona konkretnego czynu przestępnego, a nawet mniej korzystnych dla pozwanego pracownika. Może w szczególności ustalić skutki popełnionego przestępstwa w sferze majątkowej poszkodowanego pracodawcy, nawet jeśli okoliczności te nie zostały ujęte w sentencji prawomocnego wyroku skazującego. W praktyce oznacza to, że nic nie stoi na przeszkodzie dochodzeniu przez pracodawcę roszczeń majątkowych wynikających z przestępstwa, którymi sąd karny w ogóle się nie zajął. [przykład 3]

Ustalenie rzeczywistego rozmiaru uszczerbku

Z praktycznego punktu widzenia kluczowe znaczenie ma to, że wysokość szkody wyrządzonej przestępstwem zazwyczaj nie stanowi znamienia czynu zabronionego. Ustalona w wyroku karnym wartość szkody ma zatem charakter ocenny i pełni funkcję pomocniczą — nie jest elementem, który musi zostać automatycznie przyjęty przez sąd pracy. Oznacza to, że sąd pracy może samodzielnie ustalić rzeczywisty rozmiar szkody poniesionej przez pracodawcę. Dlatego też związanie wynikające z prawomocnego wyroku skazującego pracownika, np. za przestępstwo niedopełnienia obowiązków w zakresie nadzoru nad powierzonym mieniem, nie rozciąga się na kwestię wysokości szkody (por. wyrok SN z 22 lipca 2009 r., sygn. akt I UK 52/09).

Uwaga! Dopuszczalne jest zatem prowadzenie przed sądem pracy postępowania dowodowego mającego na celu wykazanie zasadności roszczenia w zakresie przewyższającym wysokość obowiązku naprawienia szkody określoną w wyroku karnym (por. wyrok SN z 20 lipca 2007 r., sygn. akt I CSK 105/07). Jeżeli wyrok karny zobowiązuje skazanego do naprawienia szkody poprzez zapłatę konkretnej kwoty, to rozstrzygnięcie to wiąże sąd pracy jedynie w takim zakresie, że pracodawca nie może ponownie dochodzić w postępowaniu pracowniczym pełnej wartości szkody, lecz jedynie różnicy między kwotą zasądzoną w wyroku karnym a rzeczywistym rozmiarem poniesionego uszczerbku.

Wyjątek od tej zasady stanowi sytuacja, w której pracownik został skazany za przywłaszczenie konkretnej kwoty – wówczas sąd pracy jest związany ustaleniem wysokości szkody w zakresie tej kwoty (por. wyrok SN z 27 listopada 2013 r., sygn. akt V CSK 556/12). Reguła dopuszczalności ustalania przez sąd pracy innej wysokości szkody niż określona w wyroku karnym działa również w odwrotnym kierunku. Oznacza to, że możliwe jest zasądzenie odszkodowania w niższej kwocie niż ta, którą sąd karny przyjął jako wartość szkody. Może to mieć miejsce w szczególności wtedy, gdy kwota, o którą zmniejsza się odszkodowanie, nie została uwzględniona przez sąd karny przy ustalaniu szkody lub gdy pozwany faktycznie naprawił jej część, np. zwrócił poszkodowanemu część pieniędzy. Takie stanowisko potwierdził SN w wyroku z 26 maja 2017 r. (sygn. akt I CSK 571/16). [przykład 4].

Dobrowolne poddanie się karze

Artykuł 11 k.p.c. znajduje zastosowanie również w przypadku wyroku skazującego wydanego po uwzględnieniu wniosku oskarżonego o dobrowolne poddanie się karze na podstawie art. 387 kodeksu postępowania karnego (por. wyrok SN z 21 kwietnia 2015 r., sygn. akt I UK 338/14). Oznacza to, że także w takiej sytuacji ustalenia wyroku karnego wiążą sąd pracy w zakresie popełnienia przestępstwa. Ponadto, przepis ten ma zastosowanie również do prawomocnych wyroków skazujących wydanych przez sądy państw członkowskich Unii Europejskiej, co potwierdził SN w wyroku z 27 marca 2013 r. (sygn. akt V CSK 185/12).

Zawieszenie postępowania

Sąd pracy może zawiesić postępowanie cywilne do czasu zakończenia postępowania karnego (art. 174 par. 1 pkt 4 k.p.c.), jednak nie jest to obowiązek, lecz uprawnienie sądu. Celem zawieszenia jest przede wszystkim zapobieżenie naruszeniu zasady wynikającej z art. 11 k.p.c., tj. uniknięcie sytuacji, w której doszłoby do sprzeczności między ustaleniami sądu pracy a ewentualnym wyrokiem skazującym. W praktyce jednak instytucja ta bywa nadużywana, zwłaszcza gdy brak jest realnego ryzyka takiej kolizji, a oba postępowania toczą się równolegle.

Sąd pracy powinien zdecydować się na zawieszenie sprawy tylko wówczas, gdy z dotychczas zgromadzonego materiału dowodowego wynika, że nie ma wystarczających podstaw do uwzględnienia powództwa, a jednocześnie istnieje prawdopodobieństwo, że toczące się postępowanie karne zakończy się wyrokiem skazującym, którego ustalenia wiązałyby sąd cywilny na mocy art. 11 k.p.c. (por. wyrok SN z 2 lutego 2010 r., sygn. akt II PK 157/09). Natomiast brak jest podstaw do zawieszenia postępowania, gdy zebrane dowody pozwalają już na uwzględnienie powództwa – wówczas ryzyko sprzeczności ustaleń pomiędzy sądami nie występuje. ©℗

przykład 1

przykład 2

przykład 3

przykład 4