Powołanie podmiotu, który pozwoli zachować główne elementy majątku osobistego lub rodzinnego i ochroni je na przyszłość, możliwość kompleksowego zaplanowania sukcesji oraz wykorzystanie fundacji jako wehikułu, który umożliwia reinwestycję kapitału i majątku rodzinnego w sposób efektywny podatkowo, to niezmiennie od 12 miesięcy najczęściej wymieniane przez fundatorów argumenty za utworzeniem fundacji rodzinnych. Jutro mija rok od wejścia w życie przepisów dotyczących takich fundacji.

Mowa o ustawie z 26 stycznia 2023 r. o fundacji rodzinnej (Dz.U. poz. 326; ost.zm. Dz.U. z 2023 r. poz. 825). Jej regulacje pozwoliły na powołanie profesjonalnej struktury zarządzającej firmą rodzinną, dzięki której zabezpieczone są interesy majątkowe członków rodziny. Pozwala ona też na oddzielenie spraw biznesowych i rodzinnych, utrzymanie i ochronę majątku rodzinnego w ramach jednej organizacji oraz budowę firmy rodzinnej w perspektywie wielopokoleniowej. Co ważne, fundacja rodzinna stanowi ochronę przed rozdrobnieniem majątku oraz paraliżem funkcjonowania przedsiębiorstwa rodzinnego.

Zainteresowanie tą formą prawną jest bardzo duże. W 2023 r. do Sądu Okręgowego w Piotrkowie Trybunalskim, gdzie są rejestrowane wszystkie fundacje rodzinne, złożono ponad 800 wniosków. Z kolei w 2024 r., tylko do kwietnia, do piotrkowskiego organu wpłynęło ok. 700 wniosków w tej sprawie. W opinii radcy prawnego Piotra Aleksiejuka, partnera zarządzającego w kancelarii Wojarska Aleksiejuk & Wspólnicy, można śmiało szacować, że z końcem 2024 r. osiągnięty zostanie poziom co najmniej dwukrotnie przekraczający liczbę rejestracji w ubiegłym roku.

W przestrzeni publicznej dominuje przekonanie, że fundacje rodzinne są adresowane jedynie do osób starszych, które mają duży majątek i przygotowują się do przekazania przedsiębiorstwa swoim następcom. Jednak przeczą temu wyniki badania struktury losowo wybranych 135 fundacji rodzinnych założonych w pierwszym roku obowiązywania przepisów, przeprowadzonego przez firmę doradczą Grant Thornton. Wynika z nich bowiem, że powołanie fundacji rodzinnych doceniają także osoby młodsze. Niemal połowa fundatorów fundacji rodzinnych to osoby między 45. a 54. rokiem życia. Myślą oni o fundacji w kontekście zabezpieczenia rodziny, ale również jako o podmiocie, do którego warto przenosić inwestycje. W dalszej kolejności fundatorami są osoby w wieku od 55 do 64 lat oraz – co ciekawe – osoby urodzone między 1980 r. a 1989 r., czyli w wieku od 35 do 45 lat. Każda z tych dwóch grup badanych odpowiadała w minionych miesiącach za prawie 25 proc. założonych fundacji. Dopiero na czwartej pozycji można wskazać osoby między 65. a 74. rokiem życia. Warto dodać, że prawie 66 proc. fundatorów to mężczyźni.

Osobowość prawna i nazwa instytucji…

Fundatorzy to inaczej założyciele fundacji rodzinnych, którzy mogą dość elastycznie określać w statucie zasady zarządzania fundacją rodzinną, w celu, dla którego została ona ustanowiona, a także ustalać krąg beneficjentów.

Przypomnijmy, że zgodnie z przepisami fundacja rodzinna jest podmiotem mającym osobowość prawną z siedzibą na terytorium Polski. Założyć ją może jedynie osoba fizyczna (jedna lub więcej), która ma pełną zdolność do czynności prawnych i złożyła przed notariuszem oświadczenie o ustanowieniu fundacji rodzinnej w akcie założycielskim lub testamencie.

ok. 830 tys. firm rodzinnych działa w Polsce

322 mld zł wynosi roczny łączny przychód firm rodzinnych

To jednocześnie moment powstania fundacji „w organizacji”. Fundacja rodzinna w organizacji może we własnym imieniu zarządzać posiadanym majątkiem, w szczególności nabywać prawa, w tym własność nieruchomości i inne prawa rzeczowe, zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywana. Osobowość prawną uzyskuje z chwilą wpisu do rejestru fundacji rodzinnych.

Warto przemyśleć też jej nazwę. ‒ To ważniejsze, niż może się wydawać – wskazuje Martyna Kokosińska, senior associate w Olesiński i Wspólnicy. W jej przekonaniu, wbrew pierwszej nasuwającej się myśli, wcale nie musi ona zawierać nazwiska fundatorów. Wręcz przeciwnie, abstrakcyjna nazwa może zapewnić względną poufność danych rodziny skupionej wokół fundacji. Dodatkowo trzeba pamiętać, że nazwa nie może wprowadzać w błąd. Zdarzają się wezwania z Sądu Okręgowego w Piotrkowie Trybunalskim do zmiany nazwy fundacji, gdyż przyjętą pierwotnie posługuje się np. spółka kapitałowa niepowiązana z fundatorem albo ma ona związek z chronionym znakiem towarowym. A zmiana nazwy wydłuża proces rejestracji przed sądem i powoduje konieczność aktualizacji wielu dokumentów.

…oraz wkład założycielski

Sprawny wpis fundacji do rejestru zależy również od przedmiotu wkładu założycielskiego. A najlepiej, w przekonaniu Martyny Kokosińskiej, sprawdza się wniesienie minimalnego funduszu założycielskiego w środkach pieniężnych w wysokości 100 tys. zł. Wartość funduszu jest również widoczna w rejestrze, dlatego nie ma potrzeby publicznego ujawniania wartości majątku zgromadzonego przez fundatorów. Kolejne aktywa mogą być zawsze przeniesione później. Często fundatorzy decydują się na kilkuetapowy transfer majątku w czasie działania fundacji.

Warto również podkreślić, że nie wszystkie aktywa powinny trafić do fundacji rodzinnej.

‒ Wybór odpowiednich składników majątku powinien uwzględniać ich zyskowność, wykorzystywanie przez beneficjentów czy kwestie efektywności podatkowej. Zdarza się, że korzystniej jest pozostawić wybrane mienie poza fundacją albo wnieść je do spółki, której udziały zostaną przekazane fundacji rodzinnej – podpowiada Kokosińska.

Jak dodaje, odpowiednie ułożenie struktury biznesu przekłada się jednocześnie na traktowanie fundacji rodzinnej jako nowego rodzaju podmiotu holdingowego. Fundator może również zaplanować, że majątek osobisty, którego za życia nie przeniósł do fundacji, jak np. dom, w którym mieszka, trafi do fundacji rodzinnej na mocy testamentu. Często prace nad statutem fundacji skłaniają członków rodziny do wprowadzenia dodatkowego zabezpieczenia w postaci pełnomocnictw, testamentów i małżeńskich umów majątkowych.

Tabela. Zalety i wady fundacji rodzinnej ©℗

Zalety Wady
• Brak opodatkowania przychodów fundacji np. otrzymanej dywidendy, co przekłada się na większe środki na reinwestycje;• opodatkowanie następuje dopiero w momencie wypłaty świadczenia na rzecz beneficjenta lub wydania mienia po likwidacji fundacji;• obniżona 15-proc. stawka CIT;• brak opodatkowania PIT dla wypłat realizowanych na rzecz osób najbliższych dla fundatora (wyjątek może dotyczyć wypłat realizowanych przez fundację założoną przez kilka osób);• wypłaty z fundacji rodzinnej nie podlegają daninie solidarnościowej oraz składkom na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne;• ochrona majątku – fundacja rodzinna pozwala chronić majątek przed roszczeniami wierzycieli, o ile zobowiązania fundatora powstały po wniesieniu majątku do fundacji; majątek fundacji jest oddzielony od majątku prywatnego i firmowego; w przypadku trudności finansowych zarówno firmy, jak i samego fundatora majątek wniesiony do fundacji nadal jest bezpieczny;• bezpieczeństwo fundatora – fundator nie odpowiada za zobowiązania fundacji;• sukcesja – fundacja rodzinna może być użytecznym narzędziem do przekazywania majątku z pokolenia na pokolenie. • Nieostra definicja działalności gospodarczej, którą może prowadzić fundacja bez narażenia się na sankcję podatkową, czyli zastosowanie 25-proc. stawki podatku CIT;• opodatkowanie wypłat realizowanych przez fundację rodzinną założoną przez kilku fundatorów (np. rodzeństwo);• konieczność przeprowadzania audytu co najmniej raz w ciągu czterech lat funkcjonowania fundacji rodzinnej;• brak możliwości zwrotu mienia fundatorowi – zwrot jest możliwy wyłącznie w przypadku likwidacji fundacji rodzinnej.

Dodatkowym ograniczeniem albo ułatwieniem dostępu niektórych członków rodziny do decyzji o losach majątku są zasady nabywania i utraty członkostwa w zgromadzeniu beneficjentów. ‒ Ze względu na kwestię reprezentacji problematyczne jest przyznawanie prawa głosu małoletnim. Najbardziej efektywne jest natomiast stopniowe nadawanie głosów wraz z nabywaniem doświadczenia życiowego. Dlatego fundatorzy często decydują się na posiadanie największej puli głosów i nadawanie dzieciom kolejnych wraz z wiekiem czy ukończeniem odpowiednich stopni edukacji – wskazuje Kokosińska. Dodaje też, że należy pamiętać o następnych pokoleniach i sposobie nabywania przez nich członkostwa w zgromadzeniu beneficjentów – czy nastąpi to po śmierci rodzica, który również jest beneficjentem, czy też po spełnieniu przesłanek dotyczących wieku, czy edukacji. Niektórzy fundatorzy promują posiadanie jak największej liczby dzieci, co przekłada się na większą pulę głosów dla liczniejszej gałęzi rodziny. Statut można w tym zakresie elastycznie dopasować do potrzeb i wartości wyznawanych przez rodzinę.

Ważne zapisy

‒ W związku z tym, że działalność fundacji rodzinnej oparta jest przede wszystkim na jej statucie, to ten powinien być dopracowany w najmniejszym szczególe. Poza postanowieniami dotyczącymi bieżącej działalności fundacji powinien określać m.in. rolę fundatora i beneficjentów oraz zasady spełniania przez fundację świadczeń na ich rzecz – mówi dr Rafał Trzeciakowski, radca prawny z Grabowski i Wspólnicy Kancelaria Radców Prawnych sp.k. Proces opracowania statutu musi się odbywać ze szczególnym uwzględnieniem biznesu prowadzonego przez rodzinę, liczby sukcesorów, ich predyspozycji i ambicji biznesowych.

Ponadto statut fundacji rodzinnej ma taką samą rangę jak np. umowa czy statut dla spółek kapitałowych. Dlatego – jak podkreśla mecenas Aleksiejuk ‒ jego sporządzenie wymaga zachowania formy aktu notarialnego. Zgodnie z art. 26 ust. 2 ustawy o fundacji rodzinnej do elementów obligatoryjnych statutu zalicza się:

  • nazwę fundacji rodzinnej i jej siedzibę (przez którą należy rozumieć miejscowość w Polsce, w której zarząd fundacji będzie miał swoją siedzibę);
  • okres trwania fundacji rodzinnej – co do zasady przyjmuje się, że zostaje ona założona na czas nieokreślony, przy czym nie ma przeciwwskazań, aby została ustanowiona na czas określony, np. na 20 lat;
  • szczegółowy cel fundacji rodzinnej – najczęściej jej zadaniem jest gromadzenie mienia, zarządzanie nim w interesie beneficjentów oraz spełnianie świadczeń na rzecz beneficjentów;
  • beneficjenta lub sposób jego określenia i zakres przysługujących mu uprawnień ‒ nie jest konieczne wymienianie ich przez wskazywanie personaliów, wystarczy wskazać określone kryteria, które dana osoba powinna spełnić, aby stać się beneficjentem (pokrewieństwo, wiek, wykształcenie, doświadczenia itd.);
  • zasady prowadzenia listy beneficjentów;
  • zasady zrzeczenia się uprawnień przez beneficjenta – należy przewidzieć stosowną procedurę, np. beneficjent noszący się z zamiarem zrzeczenia się całości albo części uprawnień jest zobowiązany poinformować o tym zarząd na piśmie;
  • wartość funduszu założycielskiego;
  • zasady funkcjonowania organów fundacji rodzinnej – tj. regulacje dotyczące ich powoływania i odwoływania, uprawnień i obowiązków członków organów, a także zasad reprezentacji fundacji rodzinnej przez zarząd albo przez inne organy fundacji w przypadkach wskazanych w ustawie;
  • podmiot uprawniony do zatwierdzenia czynności zarządu fundacji rodzinnej w organizacji – to fundator musi przewidzieć, jaki organ będzie zatwierdzał czynności zarządu fundacji w organizacji, który działa do momentu wpisu przez Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim fundacji rodzinnej do rejestru fundacji; takie kompetencje mogą mieć rada nadzorcza, zgromadzenie beneficjentów albo sam fundator;
  • co najmniej jednego beneficjenta uprawnionego do uczestnictwa w zgromadzeniu beneficjentów – to fundator określa skład zgromadzenia beneficjentów i to on wskazuje personalia lub kryteria do zasiadania w zgromadzeniu beneficjentów;
  • zasady zmiany statutu – o ile za życia fundatora taka kompetencja co do zasady będzie przysługiwała jemu, o tyle kluczowe jest ustalenie sposobu postępowania na wypadek śmierci fundatora;
  • rozdysponowanie mienia po rozwiązaniu fundacji rodzinnej.

Możliwa działalność

Warto również pamiętać, że fundacja, zgodnie z przepisami, ma pełnić rolę pasywnego inwestora, co oznacza, że może prowadzić działalność gospodarczą w bardzo ograniczonym zakresie, jesli nie chce być obciążona podwyższoną stawką CIT. Fundacja rodzinna ze swej natury ma służyć do akumulacji majątku prywatnego, np. udziałów w spółkach, nieruchomości. Posiadanie majątku wymaga jednak podejmowania działań służących jego zabezpieczeniu lub pomnożeniu. Dlatego ustawodawca przewidział kilka wyjątków i w art. 5 ustawy o fundacji rodzinnej dopuścił możliwość prowadzenia przez fundacje rodzinne następujących form działalności:

  • zbywanie mienia, o ile nie zostało ono nabyte wyłącznie w celu dalszego zbycia;
  • najem, dzierżawa lub udostępnianie mienia do korzystania na innej podstawie;
  • przystępowanie do spółek handlowych, funduszy inwestycyjnych, spółdzielni oraz podmiotów o podobnym charakterze, mających swoją siedzibę w kraju albo za granicą, a także uczestnictwo w tych spółkach, funduszach, spółdzielniach oraz podmiotach;
  • nabywanie i zbywanie papierów wartościowych, instrumentów pochodnych i praw o podobnym charakterze;
  • udzielanie pożyczek:

‒ spółkom kapitałowym, w których fundacja rodzinna posiada udziały albo akcje,

‒ spółkom osobowym, w których fundacja rodzinna uczestniczy jako wspólnik,

‒ beneficjentom;

  • obrót zagranicznymi środkami płatniczymi należącymi do fundacji rodzinnej w celu dokonywania płatności związanych z działalnością fundacji rodzinnej;
  • produkcja przetworzonych w sposób inny niż przemysłowy produktów roślinnych i zwierzęcych, z wyjątkiem przetworzonych produktów roślinnych i zwierzęcych uzyskanych w ramach prowadzonych działów specjalnych produkcji rolnej oraz produktów opodatkowanych podatkiem akcyzowym, o ile ilość produktów roślinnych lub zwierzęcych pochodzących z własnej uprawy, hodowli lub chowu, użytych do produkcji danego produktu stanowi co najmniej 50 proc. tego produktu;
  • gospodarka leśna.

!Celem scentralizowania rejestracji w Sądzie Okręgowym w Piotrkowie Trybunalskim było ułatwienie tego procesu i zapewnienie jednolitej interpretacji przepisów. Niestety przez to rejestracja fundacji trwa do czterech miesięcy.

Jeśli fundacja podejmie jednak działalność gospodarczą wykraczającą poza wspomniany wyżej zakres, to musi stosować podwyższoną stawkę CIT wynoszącą 25 proc. Opodatkowaniu taką stawką będą podlegać przychody z pozaustawowej działalności. Sam podatek sankcyjny nie ma charakteru zryczałtowanego. Oznacza to, że fundacja będzie mogła pomniejszyć przychód o koszty jego uzyskania. Rozliczenie w taki sposób CIT następuje w deklaracji składanej w terminie do końca trzeciego miesiąca roku następnego i wyłącznie za pomocą środków komunikacji elektronicznej. ©℗