Wspólnik może zdecydować się na opuszczenie spółki z wielu powodów. Mogą one być zarówno pozytywne, np. wzrost wartości spółki i chęć zbycia udziałów nabytych jedynie w celach inwestycyjnych, jak i negatywne, polegające np. na trwałym konflikcie wewnętrznym. Opuszczenie struktur spółki przez danego wspólnika może też wynikać z inicjatywy pozostałych wspólników, którzy w określonych sytuacjach dysponują narzędziami umożliwiającymi jego wykluczenie. Jak zatem skutecznie wyjść ze spółki z o.o. oraz co zrobić, gdy po drodze pojawią się przeszkody? Problem wyjaśniają Maja Kapiczowska, adwokat, menedżer w Olesiński & Wspólnicy i Bartosz Paczyński, associate w Olesiński & Wspólnicy.

rozwiń ›
W zależności od okoliczności dobrowolne wyjście wspólnika ze spółki z ograniczoną odpowiedzialnością może polegać na zbyciu posiadanych udziałów lub ich umorzeniu. W przypadku sporu pomiędzy wspólnikami konieczne może się okazać zastosowanie metod wymagających udziału sądu, a więc powództwa o wyłączenie wspólnika ze spółki lub o jej rozwiązanie. Choć wszystkie te sposoby prowadzą finalnie do opuszczenia spółki, znacząco różnią się od siebie pod względem samej procedury oraz skutków. Warto przyjrzeć się każdemu z nich z osobna, aby przy podejmowaniu decyzji wybrać najkorzystniejszą ścieżkę wyjścia.

zbycie udziałów

Za najprostszy sposób wyjścia ze spółki z o.o. uznaje się zbycie posiadanych przez wspólnika udziałów – przed wszystkim będzie to ich sprzedaż, ale może to być też darowizna, zamiana czy wniesienie udziałów do innej spółki tytułem aportu. Zasadniczo udziały mogą nabyć wszyscy pozostali wspólnicy, jeden z nich, jak również osoba trzecia – przepisy nie przewidują wprost ograniczeń w tym zakresie. Co więcej, zbycie udziałów nie wymaga zmiany umowy spółki oraz co do zasady nie zakłóca jej bieżącego funkcjonowania. Za prowadzenie jej spraw oraz reprezentowanie odpowiedzialny jest bowiem zarząd, a nie wspólnicy (choć te role mogą być pełnione przez te same osoby). Pomimo widocznych zalet tej metody, może ona w praktyce powodować wiele trudności.

Możliwe ograniczenia

Zgodnie z art. 182 par. 1 kodeksu spółek handlowych, umowa spółki może ograniczać zbywanie udziałów. Zakres dopuszczalnych ograniczeń jest szeroki, lecz w zdecydowanej większości przypadków sprowadza się do uzależnienia zbycia udziałów od zgody spółki (udziela jej zarząd w formie pisemnej), jak również ustanowienia prawa pierwszeństwa lub pierwokupu. Ograniczenie może polegać również na określeniu warunku lub terminu, uzależniających skuteczność zbycia udziałów, ustanowieniu wymogu uzyskania zgody poszczególnych organów (np. rady nadzorczej lub pozostałych wspólników), jak i konieczności spełniania przez nabywcę wskazanych kryteriów (np. posiadania konkretnych kwalifikacji). Zapisy te w praktyce mogą prowadzić do przedłużania, a nawet i całkowitego fiaska transakcji zbycia udziałów (np. przez brak zgody pozostałych wspólników). Wprowadzanie ograniczeń zbywania udziałów może mieć na celu kontrolę nad gronem wspólników z uwagi np. na specyficzny rodzaj działalności spółki (chodzi tu o konkretną specjalizację). Jest to dużo częściej spotykane w spółkach osobowych, w niektórych przypadkach może jednak dotyczyć też spółki z o.o., która jest najczęściej pierwszym wyborem spośród spółek kapitałowych.

Inne utrudnienia

W przypadku spółek z o.o., które są właścicielami lub użytkownikami wieczystymi nieruchomości rolnej o powierzchni min. 5 ha albo nieruchomości rolnych o łącznej powierzchni min. 5 ha, Krajowemu Ośrodkowi Wsparcia Rolnictwa przysługuje prawo pierwokupu udziałów. Wiąże się to z koniecznością powiadomienia go o zbywaniu udziałów, co znacząco wydłuża cały proces, oraz ryzykiem, że zostaną one finalnie przez niego nabyte. Co więcej, w odróżnieniu od akcji spółek giełdowych, brak jest zorganizowanego rynku zbytu dla udziałów spółki z o.o. Tym samym obrót nimi jest bardziej sformalizowany i mniej swobodny, bo konieczne jest znalezienie zainteresowanego nabywcy. Co istotne, jak wskazuje art. 200 par. 1 k.s.h., spółka z o.o. zasadniczo nie może nabywać własnych udziałów. Utrudnieniem może być również określenie wartości rynkowej zbywanych udziałów, co jest kluczowe m.in. dla odpowiedniego ustalenia podatku od czynności cywilnoprawnych uiszczanego przez kupującego udziały.

Notarialnie poświadczony podpis

Wybierając ten sposób wyjścia ze spółki z o.o., trzeba pamiętać, że umowa zbycia udziału lub jego (ułamkowej) części musi – zgodnie z art. 180 par. 1 k.s.h. – mieć formę pisemną z podpisami notarialnie poświadczonymi. W innym wypadku będzie nieważna, chyba że strony zdecydują się na jej zawarcie w formie aktu notarialnego. W przypadku spółek zakładanych w systemie teleinformatycznym zbycie udziałów jest możliwe także przy wykorzystaniu udostępnionego tam wzorca. Wówczas oświadczenia zbywcy i nabywcy muszą być, pod rygorem nieważności, opatrzone kwalifikowanym podpisem elektronicznym, podpisem zaufanym albo podpisem osobistym.
WSKAZÓWKA: Przed wyborem tej metody należy dokładnie przeanalizować dokumentację spółki, w tym jej akt założycielski, oraz umowy zawarte z bankami lub kontrahentami pod kątem ewentualnych obostrzeń. Trzeba również pamiętać o ciążących na zarządzie obowiązkach, w tym obowiązku dokonania wpisów w księdze udziałów oraz Krajowym Rejestrze Sądowym, o czym mówi art. 188 par. 1 i 3 k.s.h.

umorzenie udziałów

Alternatywnym sposobem wyjścia ze spółki z o.o. jest umorzenie udziałów. Polega ono zasadniczo na nabyciu udziałów przez spółkę, a następnie ich umorzeniu. W konsekwencji przestają one istnieć, podobnie jak związane z nimi prawa, np. prawo do dywidendy czy prawo głosu. Umorzenie może nastąpić za wynagrodzeniem, którego minimalną wysokość wskazuje art. 199 par. 2 k.s.h. (w odniesieniu do umorzenia przymusowego oraz automatycznego), lub bez wynagrodzenia (o ile wspólnik, którego udziały mają być umorzone, wyrazi na to zgodę). Umorzenie udziałów może być finansowane z czystego zysku lub poprzez obniżenie kapitału zakładowego; obie te formy mogą też wystąpić łącznie.

Konieczna współpraca

W przeciwieństwie do zbycia udziałów umorzenie wiąże się z bardziej rozbudowaną procedurą i konieczna jest współpraca pozostałych wspólników, a przynajmniej zapewnienie większości w głosowaniach walnego zgromadzenia, ponieważ:
  • dopuszczalne jest jedynie, gdy przewidziane zostało w umowie spółki. W innym wypadku niezbędna będzie zmiana umowy, co może być utrudnione, np. w razie sprzeciwu pozostałych wspólników;
  • może zostać dokonane jedynie po wpisie spółki do KRS. Nie jest możliwe umorzenie udziałów spółki w organizacji;
  • w przypadku umorzenia udziałów z obniżeniem kapitału zakładowego konieczne jest przeprowadzanie postępowania konwokacyjnego, które trwa minimum trzy miesiące. W jego trakcie wierzyciele mogą zgłosić sprzeciw i żądać zaspokojenia lub zabezpieczenia. Wykorzystanie formuły umorzenia z obniżeniem kapitału znacznie wydłuża proces wyjścia ze spółki;
  • zasadniczo uzależnione jest od podjęcia uchwały przez zgromadzenie wspólników (poza umorzeniem automatycznym). W razie konfliktu wewnątrz spółki może to uniemożliwić realizację tego scenariusza lub utrudnić uzyskanie wynagrodzenia z tytułu umorzenia udziałów.

Tryby umorzenia

Wyróżnia się trzy tryby umorzenia:
▶dobrowolne
Dochodzi do niego jedynie za zgodą wspólnika, którego udziały podlegają umorzeniu, i po podjęciu przez zgromadzenie wspólników, zasadniczo bezwzględną większością głosów, uchwały o umorzeniu. Co więcej, spółka i wspólnik muszą zawrzeć umowę nabycia udziałów w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi pod rygorem nieważności. Umorzenie to stanowi wyjątek od zakazu nabywania przez spółkę udziałów własnych.
▶przymusowe
W jego przypadku niezbędne jest wystąpienie przesłanki szczegółowo określonej uprzednio w umowie spółki, np. podjęcie działalności konkurencyjnej. Uchwała zgromadzenia wspólników, podjęta zasadniczo także bezwzględną większością głosów, musi zawierać dodatkowo uzasadnienie. W tym przypadku nie jest wymagana zgoda wspólnika.
▶automatyczne
Stanowi szczególny typ umorzenia przymusowego, do zajścia którego wymaga się wystąpienia ściśle określonego w umowie spółki zdarzenia (np. upływu określonego czasu czy osiągnięcia przez spółkę konkretnej wyceny). Nie ma tu konieczności podejmowania uchwały przez zgromadzenia wspólników. Jest to stosunkowo najprostszy i najszybszy rodzaj umorzenia udziałów, zwłaszcza jeśli odbywa się bez obniżania kapitału zakładowego. Dochodzi bowiem do niego z mocy prawa już w momencie zaistnienia określonego zdarzenia. Niezbędnym warunkiem jest jednak przewidzenie i precyzyjne opisanie w treści umowy spółki tego szczególnego wydarzenia. Zastosowanie tej formy umorzenia jest więc w praktyce zasadniczo ograniczone.
WSKAZÓWKA: Umorzenie udziałów w wielu przypadkach może stanowić atrakcyjny sposób wystąpienia wspólnika ze spółki z o.o. Jednak z uwagi na wymogi oraz różnice w procedurach odnoszących się do poszczególnych trybów umorzenia każdorazowo wymagana jest szczegółowa ocena, czy umowa spółki przewiduje taką możliwość, a jeśli tak, to na jakich warunkach. Wskazaną praktyką jest dokładne określenie sytuacji, w których możliwe będzie umarzanie udziałów już na etapie zawierania umowy spółki.

sądowe sposoby

Zdarza się, że zbycie udziałów lub ich umorzenie na warunkach odpowiadających zarówno wspólnikowi odchodzącemu ze spółki, jak i pozostałym wspólnikom jest niemożliwe wskutek wewnętrznego sporu. W takim przypadku konieczne będzie zastosowanie sądowych sposobów wyjścia ze spółki, do których zalicza się pozew o wyłączenie wspólnika ze spółki lub dalej idący, tj. o rozwiązanie spółki przez sąd. Te sposoby wyjścia stwarzają w praktyce najwięcej problemów. W niektórych przypadkach to jednak jedyne możliwe rozwiązanie.

Pozew o wyłączenie wspólnika

Polega na wystąpieniu do sądu przez pozostałych wspólników z żądaniem wyłączenia danego wspólnika ze spółki. Aby było to możliwe, ich udziały muszą stanowić więcej niż połowę kapitału zakładowego. Konieczne jest też wykazanie, że podstawą żądania są odnoszące się do wspólnika ważne przyczyny, a więc np. działanie na szkodę spółki. Często powoduje to wiele trudności, a czasem jest wręcz niemożliwe. W razie jednak uznania pozwu o wyłączenie wspólnika, sąd nakaże przejęcie udziałów przez pozostałych wspólników lub osoby trzecie za cenę ustaloną w oparciu o rzeczywistą wartość udziałów w dniu doręczenia pozwu.

Sądowe rozwiązanie spółki

Metoda ta pozwala na wystąpienie wspólnika lub członka organu spółki z pozwem o sądowe rozwiązanie spółki. Co ważne, sąd orzeknie o tym jedynie, gdy nie można zrealizować celu założenia spółki (np. w przypadku utraty konkretnego zezwolenia) albo gdy przemawiają za tym inne ważne powody (np. trwały konflikt pomiędzy wspólnikami). W tym przypadku też można napotkać takie trudności, jak przy pozwie o wyłączenie wspólnika. To sąd bowiem stwierdza, czy wspomniane przesłanki wystąpiły i czy są wystarczą do rozwiązania spółki.

pozostałe scenariusze

Mimo swoich licznych zalet spółka z o.o. posiada też pewne ograniczenia, których nie ma w przypadku innych spółek.

Możliwa uchwała o rozwiązaniu

Wspólnik spółki z o.o. nie może jej wypowiedzieć umowy, a więc samodzielne wystąpienie ze spółki ze skutkiem określonym w wypowiedzeniu jest niedopuszczalne. Przepisy przewidują jednak możliwość rozwiązania jej poprzez podjęcie przez wspólników, zasadniczo większością dwóch trzecich głosów, uchwały o rozwiązaniu spółki, która musi być stwierdzona protokołem notarialnym (art. 270 pkt 2 k.s.h.). Dopuszcza się wprawdzie możliwość swobodnego wskazania przyczyn rozwiązania spółki w samej umowie (art. 270 pkt 1 k.s.h.), jednak zgodnie z dominującym poglądem, z uwagi na kapitałowy charakter sp. z o.o., nie można w ten sposób przyznać wspólnikowi prawa do jej samodzielnego rozwiązania w drodze wypowiedzenia.

Bez squeeze outu

W spółce z o.o. niedopuszczalne jest zastosowanie tzw. squeeze outu, a więc przymusowego wykupu, na wzór regulacji przewidzianej w przepisach dotyczących spółki akcyjnej. W razie zamiaru wykupu wspólnika mniejszościowego przez pozostałych wspólników nie będzie to zatem możliwe, jeśli wspólnik ten nie wyrazi na to zgody. Jednak nowelizacja k.s.h. z października 2022 r. wprowadziła możliwość wykupu wspólników mniejszościowych w spółce z o.o. będącej częścią grupy spółek (art. 2111 k.s.h.). Co ważne, udziały takie mogą zostać nabyte wyłącznie przez spółkę dominującą.

podsumowanie

Dopuszczalność oraz sposób wyjścia ze społki z o.o. powinny być brane pod uwagę jeszcze przed jej utworzeniem albo nabyciem lub objęciem w niej udziałów w celach inwestycyjnych. Aby jak najlepiej zabezpieczyć swoje interesy, kluczowe jest ustalenie, czy umowa spółki przewiduje jakiekolwiek ograniczenia w obrocie udziałami, a także czy zawiera postanowienia przewidujące tryb i warunki umorzenia udziałów lub obligujące pozostałych wspólników do odkupienia udziałów na określonych zasadach tzw. opcja call. ©℗
Podstawa prawna
•art. 2111, art. 180, art. 182, art. 188, art. 199, art. 200 par. 1, art. 263–265, art. 266, art. 270, art. 271 ustawy z 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (t.j. Dz.U. 2022 poz. 1467; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 2436).