Od 1 marca 2021 r. wraz z wprowadzeniem dematerializacji akcji znacząco zmieniły się również zasady rozporządzania nimi w spółkach niepublicznych, w tym ich sprzedaży. Zmiany dotyczą zarówno spółek akcyjnych, spółek komandytowo-akcyjnych, jak i prostych spółek akcyjnych, przy czym regulacje odnoszące się do tych ostatnich mają wejść w życie dopiero z początkiem lipca 2021 r. Kilka tygodni obowiązywania nowych zasad pokazało, z jakimi praktycznymi problemami mogą się spotkać osoby, które zbywają lub nabywają walory. Przybliżamy zatem akcjonariuszom oraz potencjalnym nabywcom główne zasady zbywania akcji w świetle nowych przepisów oraz wskazujemy, jakie kwestie powinni uwzględnić w umowach, by skutecznie chronić swoje interesy.

Nowe przesłanki nabycia

W poprzednim stanie prawnym przeniesienie akcji imiennych było stosunkowo proste: wymagało pisemnego oświadczenia oraz przeniesienia ich posiadania, a w przypadku akcji na okaziciela – wydania dokumentu akcji. Natomiast po 1 marca br. co do zasady do przeniesienia tytułu prawnego zarówno do akcji imiennych, jak i na okaziciela niezbędne jest:
  • zawarcie umowy sprzedaży akcji oraz
  • wpis nabywcy akcji do rejestru akcjonariuszy prowadzonego przez uprawniony podmiot (np. dom maklerski lub bank prowadzący działalność maklerską).
W efekcie wskutek wprowadzonych zmian dla przeniesienia tytułu prawnego do akcji nie wystarczy zawarcie umowy ich sprzedaży ani dokonanie jakichkolwiek innych czynności pomiędzy stronami tej umowy. Przeniesienie nastąpi bowiem dopiero z chwilą wpisu nabywcy do rejestru akcjonariuszy przez podmiot prowadzący ten rejestr. Nowa regulacja powoduje zatem odsunięcie w czasie momentu przeniesienia własności akcji na nabywcę i uzależnia go od decyzji podmiotu niebędącego stroną transakcji.
W praktyce okoliczności te muszą znaleźć odzwierciedlenie w przebiegu transakcji sprzedaży akcji. Dotychczas możliwe było sfinalizowanie jej w ciągu jednego dnia. Obecnie struktura transakcji będzie bardziej złożona i musi zostać podzielona na co najmniej dwa etapy, tj.:
  • podpisanie dokumentacji transakcyjnej,
  • wpis nabywcy do rejestru akcjonariuszy.
Zapłata: najlepiej po wpisie
Obecnie niezbędne jest również rozważenie mechanizmu zapłaty ceny za akcję. W nowym stanie prawnym w interesie nabywcy będzie zazwyczaj zapłata dopiero po ich wpisie do rejestru akcjonariuszy, a w interesie zbywającego – będzie zabezpieczenie zapłaty takiej ceny. To z kolei wymaga uwzględnienia w ramach struktury transakcji również instrumentów prawnych, które będą zabezpieczały interes obu stron, takich jak depozyt notarialny czy rachunek escrow.
Wyjątki
Zasada, zgodnie z którą nabycie akcji następuje z chwilą dokonania odpowiedniego wpisu w rejestrze akcjonariuszy, nie dotyczy sytuacji, w których przejście tytułu do akcji następuje z mocy prawa, takich jak:
  • przejście akcji wskutek powołania do spadku lub zapisu windykacyjnego;
  • przejście akcji w drodze połączenia, podziału lub przekształcenia spółki czy
  • wniesienie akcji jako wkładu niepieniężnego do spółki.
Wniesienie wkładu niepieniężnego
Wątpliwość może budzić moment wniesienia akcji jako wkładu niepieniężnego do spółki. Takie wniesienie bowiem łączy się z powstaniem spółki lub podwyższeniem jej kapitału zakładowego. Jednak nie następuje ono z mocy prawa z chwilą rejestracji spółki lub podwyższenia. W praktyce zawierana jest dodatkowo umowa, na podstawie której akcjonariusz przenosi akcje na spółkę (tzw. umowa aportowa). Jednak w odniesieniu do tego rodzaju przeniesienia akcji wyłączona została ogólna zasada, zgodnie z którą nabycie następuje z chwilą wpisu do rejestru akcjonariuszy. Wobec tego powstaje wątpliwość, w którym momencie dochodzi do skutecznego przeniesienia akcji na spółkę tytułem wkładu niepieniężnego (ma to istotne znaczenie w szczególności z punktu widzenia księgowego i podatkowego). Wydaje się, że najrozsądniejszym rozwiązaniem jest przyjęcie stanowiska, że w takim przypadku przeniesienie akcji na spółkę następuje z chwilą zawarcia umowy aportowej.
Warto jednak podkreślić, że nawet w przypadku, gdy wpis do rejestru akcjonariuszy nie ma charakteru konstytutywnego, niezbędne jest złożenie wniosku o ujawnienie w nim nabywcy. Rejestr akcjonariuszy zastąpił bowiem księgę akcyjną. W konsekwencji jedynie osoba wpisana do tego rejestru będzie uznawana przez spółkę za akcjonariusza uprawnionego do wykonywania praw z akcji (takich jak np. prawo do dywidendy, prawo uczestnictwa w walnym zgromadzeniu akcjonariuszy czy prawo głosu na walnym zgromadzeniu akcjonariuszy).

Warunki i procedura wpisu do rejestru akcjonariuszy

Wpis do rejestru akcjonariuszy następuje na żądanie „osoby mającej interes prawny w dokonaniu wpisu”. W przypadku sprzedaży akcji taką osobą jest zwykle nabywca, ale wydaje się, że nie ma przeszkód, aby żądanie wpisu zgłosił sprzedający akcje – może to mieć znaczenie dla ustalenia kręgu osób, które podmiot prowadzący rejestr zawiadamia o dokonaniu wpisu.
Forma
Wprawdzie przepisy nie rozstrzygają formy żądania wpisu ani sposobu jego zgłoszenia, lecz regulacje dotyczące tej kwestii mogą znajdować się w regulaminie podmiotu prowadzącego rejestr. Niektóre domy maklerskie wymagają, aby żądanie było wniesione na piśmie z podpisem notarialnie poświadczonym lub nawet by żądający wpisu stawił się osobiście w lokalu domu maklerskiego.
Wymagane dokumenty
Zgodnie z nowymi przepisami osoba żądająca wpisu musi przedstawić dokumenty uzasadniające żądanie. W przypadku sprzedaży akcji będzie to oczywiście sama umowa sprzedaży, ale mogą to być również np. dokumenty potwierdzające ziszczenie się warunków zawieszających (jeżeli umowa została zawarta pod warunkiem). Należy się zatem liczyć z tym, że z reguły podmiot prowadzący rejestr będzie żądał przedstawienia takich dokumentów w oryginale lub co najmniej w postaci kopii poświadczonej notarialnie.
Dokumenty przedstawione przez żądającego wpisu są badane przez podmiot prowadzący rejestr pod kątem formy i treści. W szczególności podmiot ten musi uwzględniać ograniczenia dotyczące rozporządzania akcjami, których dotyczy żądanie wpisu. W praktyce oznacza to, że prowadzący rejestr będzie weryfikował:
  • ziszczenie się warunków zawieszających (jeżeli umowa sprzedaży akcji została zawarta pod takimi warunkami) oraz
  • zgodność postanowień tej umowy z ograniczeniami ich zbywania wynikającymi ze statutu spółki.
Prowadzący rejestr nie jest z kolei zobowiązany do badania prawdziwości ani zgodności z prawem dokumentów, które przedkłada osoba żądająca wpisu, chyba że poweźmie w tym zakresie uzasadnione wątpliwości. Zatem w praktyce zakres i standard badania dokumentów przedstawionych przez żądającego wpisu będzie uzależniony od polityki przyjętej przez dany podmiot prowadzący rejestr, która może (lecz nie musi) znaleźć odzwierciedlenie w przyjętym regulaminie świadczenia usług w zakresie prowadzenia rejestru akcjonariuszy. Wiąże się to ze sporą dozą niepewności po stronie nabywców i może prowadzić do przedłużającej się procedury dokonywania wpisu i związanego z tym opóźnienia w skutecznym nabyciu akcji. W związku z tym, tam gdzie jest to możliwe, nabywcy powinni rozważyć uprzednie skonsultowanie wymogów dotyczących przyszłego wpisu z prowadzącym rejestr, aby maksymalnie usprawnić ten proces. Będzie to jednak wymagało współpracy ze spółką, której akcje mają być nabyte, ponieważ to ona jest stroną umowy z podmiotem prowadzącym rejestr akcjonariuszy.
Ustalenie beneficjenta
Istotne praktyczne znaczenie ma również fakt, że prowadzący rejestr będzie badał sprzedaż akcji pod kątem regulacji o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu, do czego jest wprost zobowiązany na mocy tych przepisów. Oznacza to konieczność:
  • prawidłowej identyfikacji tożsamości osoby żądającej wpisu, a także
  • ustalenia beneficjenta rzeczywistego, tzn. osoby fizycznej sprawującej rzeczywistą (bezpośrednią lub pośrednią) kontrolę nad podmiotem, który nabył akcję, lub osobę fizyczną, w imieniu której następuje nabycie.
W konsekwencji, w przypadku gdy nabywcą akcji jest np. spółka kapitałowa, prowadzący rejestr będzie żądał od niej informacji umożliwiających analizę struktury udziałowej tej spółki (oraz ewentualnie spółek wobec niej dominujących), aby ustalić beneficjenta rzeczywistego. Nieudzielenie takich informacji przez nabywcę będzie stanowiło przeszkodę w dokonaniu wpisu, a zatem wstrzyma samo nabycie akcji.
Termin
Podmiot prowadzący rejestr jest zobowiązany do dokonania wpisu w terminie tygodnia od otrzymania stosownego żądania wraz z załączonymi do niego wymaganymi dokumentami oraz informacjami. Jeżeli konieczne będzie przedstawienie dodatkowych dokumentów lub informacji, termin tygodniowy będzie liczony od daty ich przedłożenia prowadzącemu rejestr.
Zawiadomienie zainteresowanych
Przed dokonaniem wpisu podmiot prowadzący rejestr zawiadamia zbywcę o zamiarze wykreślenia go z rejestru jako akcjonariusza zbywanych akcji, chyba że zbywca w umowie sprzedaży akcji lub w innym dokumencie wyraził zgodę na wpis. Zbywcy nie służy prawo sprzeciwu, które mogłoby automatycznie blokować dokonanie wpisu, jednak może on wskazać na okoliczności, które spowodują, że prowadzący rejestr poweźmie wątpliwości np. co do zgodności z prawem umowy sprzedaży lub co do ziszczenia się warunku zawieszającego uzgodnionego w umowie.
O dokonanym wpisie prowadzący rejestr powinien zawiadomić spółkę oraz osobę żądającą wpisu – w typowej sytuacji będzie to nabywca akcji, ale jeżeli np. obie strony umowy sprzedaży akcji zażądają wpisu nabywcy, prowadzący rejestr będzie musiał zawiadomić obie strony.
O niedokonaniu wpisu podmiot prowadzący rejestr zobowiązany jest zawiadomić osobę lub osoby żądające wpisu, podając przy tym przyczyny odmowy dokonania wpisu.

Postępowanie w razie odmowy

Kodeks spółek handlowych nie przewiduje procedury odwoławczej, w ramach której zainteresowana strona mogłaby kwestionować dokonanie lub odmowę wpisu. Taka strona może potencjalnie skorzystać z procedury reklamacyjnej, o ile taką przewidują postanowienia regulaminu przyjętego przez dany podmiot prowadzący rejestr. Należy jednak pamiętać, że ani sprzedający akcje, ani nabywca nie są stroną umowy o prowadzenie rejestru akcjonariuszy, zatem nie mogą oni korzystać z tych procedur reklamacyjnych, które zastrzeżono dla klientów danego podmiotu prowadzącego rejestr akcjonariuszy.
Można wyobrazić sobie szereg sytuacji, w których pomiędzy podmiotem prowadzącym rejestr akcjonariuszy a osobą żądającą wpisu (nabywcą akcji) lub osobą, która sprzeciwia się wpisowi (sprzedający akcje, potencjalnie mogłaby to również być spółka), powstaje różnica zdań – mogłaby ona dotyczyć np. interpretacji postanowień statutu przewidujących ograniczenia w rozporządzaniu akcjami, okoliczności, czy uzgodniony w umowie sprzedaży akcji warunek zawieszający istotnie został spełniony, lub tego, czy prowadzący rejestr może żądać określonych informacji lub dokumentów, powołując się na przepisy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy. Uprawnionej osobie niezadowolonej z decyzji prowadzącego rejestr dotyczącej kwestii wpisu pozostaje droga procesu sądowego. Istnieje przy tym niejasność, jakiego rodzaju roszczenie procesowe przysługuje np. nabywcy akcji, który nie został wpisany do rejestru akcjonariuszy, biorąc pod uwagę fakt, że do momentu dokonania wpisu nabywca akcji nie jest akcjonariuszem. Wstępnie można wskazać na dwie możliwości ukształtowania powództwa, tj.:
  • powództwo wniesione na podstawie art. 189 k.p.c. o ustalenie, że nabywcy akcji przysługuje prawo do bycia wpisanym do rejestru akcjonariuszy albo
  • powództwo o nakazanie prowadzącemu rejestr dokonania wpisu. W obu przypadkach pozwanym będzie podmiot prowadzący rejestr akcjonariuszy.
Precyzyjnie w pełnomocnictwie
W przypadku gdy strony transakcji działają przez pełnomocników, warto uwzględnić wprost w treści pełnomocnictwa umocowanie do działania w ramach postępowania w przedmiocie wpisu do rejestru akcjonariuszy. Umożliwi to pełnomocnikom podejmowanie dodatkowych czynności w relacjach z podmiotem prowadzącym rejestr, zmierzających do zapewnienia, aby skutek przewidziany w umowie sprzedaży akcji (a więc przeniesienie akcji na nabywcę) nastąpił w jak najkrótszym czasie.
Kwestie, które warto uwzględnić w umowach
Nowe zasady rozporządzania akcjami wymagają wprowadzenia zmian do stosowanej dotychczas dokumentacji transakcyjnej. W ramach umów sprzedaży akcji powinny zostać uwzględnione w szczególności następujące kwestie:
▶zgoda zbywcy akcji na wpis do rejestru akcjonariuszy
Przed dokonaniem wpisu nabywcy do rejestru akcjonariuszy podmiot prowadzący rejestr jest zobowiązany zawiadomić zbywcę o treści zamierzonego wpisu. Wymogu zawiadomienia nie stosuje się, jeżeli sprzedający wyrazi zgodę na wpis. Warto zatem uwzględnić w treści umowy sprzedaży akcji zgodę zbywcy akcji na wpis do rejestru akcjonariuszy – spowoduje to przyspieszenie procedury wpisu.
▶uregulowanie, komu będą przysługiwały korzyści wynikające z akcji w okresie pomiędzy datą umowy sprzedaży a dokonaniem wpisu nabywcy do rejestru akcjonariuszy
W okresie od dnia zawarcia umowy sprzedaży akcji do dnia wpisu do rejestru akcjonariuszy nabywca może być pozbawiony korzyści wynikających z akcji (np. prawa do dywidendy czy wykonywania prawa głosu na walnym zgromadzeniu akcjonariuszy). Strony sprzedaży akcji powinny zatem uregulować w treści umowy, komu i na jakich zasadach będą przysługiwać takie korzyści. Przykładowo w odniesieniu do dywidendy możliwe jest dokonanie umownego przelewu wierzytelności, a w odniesieniu do prawa głosu – uzgodnienie, że będzie ono wykonywane wyłącznie w porozumieniu z nabywcą akcji.
▶zobowiązanie do współpracy stron w zakresie wpisu do rejestru akcjonariuszy
Podmiot prowadzący rejestr w trakcie procedury wpisu nabywcy do rejestru akcjonariuszy może zażądać wyjaśnień, uzupełnienia dokumentów lub przedłożenia dodatkowych dokumentów. Wobec tego w treści umowy powinno zostać uwzględnione zobowiązanie stron do współpracy w zakresie postępowania w przedmiocie wpisu. Powinno ono uwzględniać w szczególności zobowiązanie do przedłożenia dokumentów będących w posiadaniu stron lub współpracy stron w celu sporządzenia dokumentów, które będą wymagane przez podmiot prowadzący rejestr. Takie zobowiązanie do współpracy będzie stanowiło czynnik mobilizujący zbywcę do ewentualnego wsparcia nabywcy w toku procedury jego wpisu do rejestru akcjonariuszy.
▶zabezpieczenie stron na wypadek odmowy dokonania wpisu do rejestru akcjonariuszy
Prawo podmiotu prowadzącego rejestr akcjonariuszy do decydowania o wpisie wiąże się z ryzykiem, że nabywca spotka się z odmową wpisu do rejestru. Niezbędne jest zatem uwzględnienie w umowie sprzedaży akcji odpowiednich instrumentów prawnych, które będą zabezpieczały strony na tę okoliczność, w tym takich, które umożliwią im wycofanie się z transakcji. Takim instrumentem może być np. umowne prawo odstąpienia od umowy sprzedaży akcji przyznane stronom na wypadek odmowy wpisu. Należy również pamiętać o uwzględnieniu w ramach takiego postanowienia terminu, do którego strona może odstąpić od umowy (najbezpieczniejszym rozwiązaniem będzie posłużenie się konkretną datą).
▶uregulowanie sposobu zapłaty ceny za akcje
Związane z charakterem wpisu do rejestru odsunięcie w czasie momentu przeniesienia akcji na nabywcę i uzależnienie go od decyzji podmiotu niebędącego stroną transakcji powinno znaleźć odzwierciedlenie w ustalonym przez strony sposobie zapłaty ceny za akcje. Sposób zapłaty powinien chronić interesy obu stron i uwzględniać ryzyko związane z ewentualną odmową wpisu nabywcy do rejestru akcjonariuszy. W tym celu można skorzystać z wielu instrumentów prawnych, takich jak depozyt notarialny, rachunek escrow czy oświadczenie o poddaniu się egzekucji. Niewątpliwie znacznym ułatwieniem byłoby wprowadzenie przez podmioty prowadzące rejestry akcjonariuszy usług dla stron transakcji sprzedaży akcji analogicznych do rachunków escrow. Nabywca akcji wpłacałby kwotę równą cenie sprzedaży na rachunek prowadzony przez podmiot prowadzący rejestr, a pieniądze byłaby automatycznie uwalniane na rzecz zbywcy z chwilą dokonania wpisu nabywcy do rejestru akcjonariuszy.