Zmiana wynagrodzenia ryczałtowego jest możliwa tylko wyjątkowo

Artykuł 632 par. 1 k.c. stanowi, że jeśli strony umówiły się na wynagrodzenie ryczałtowe, wykonawca nie może żądać jego podwyższenia, nawet jeżeli w chwili zawierania umowy nie dało się przewidzieć rozmiaru lub kosztów prac. Przepis ten tworzy więc regułę ryzyka cenowego obciążającego wykonawcę. Jednocześnie par. 2 wspomnianej regulacji dopuszcza wyjątki, gdy wskutek zmiany stosunków – nieprzewidywalnej przy zawarciu umowy – wykonanie umowy grozi rażącą stratą wykonawcy. W orzecznictwie i literaturze to rozwiązanie bywa określane jako klauzula rebus sic stantibus, choć warunki jej zastosowania są restrykcyjne.

Powyższe nie oznacza jednak, że wynagrodzenie ryczałtowe jest absolutnie niezmienne. Sąd Najwyższy w wyroku z 25 marca 2015 r. (sygn. akt II CSK 389/14) potwierdził, że w umowie o roboty budowlane strony mogą zastrzec możliwość modyfikacji wynagrodzenia ryczałtowego w zależności od wystąpienia robót dodatkowych lub zmniejszenia zakresu robót podstawowych. W opinii SN bez takiej klauzuli wynagrodzenie ryczałtowe nie podlega ani podwyższeniu, ani obniżeniu (nawet przy innych stosunkach faktycznych).

Uwaga! Dopuszczalność zmiany ryczałtu została wyraźnie potwierdzona w orzecznictwie. Jednak sądy często akcentują, że jest to możliwe w czasie wykonywania umowy tylko w wyjątkowych warunkach.

Kiedy można obniżyć ryczałt?

Najczęstszy przypadek to sytuacja, gdy inwestor rezygnuje z części robót przewidzianych w umowie, czyli gdy zakres prac się zmniejsza. Jeżeli ich część została wyraźnie wyłączona z przedmiotu umowy (np. przez aneks), strony mogą ustalić proporcjonalne obniżenie ryczałtu. Sąd Najwyższy zgadza się z taką interpretacją. Jeżeli bowiem roboty nie zostały wykonane, wynagrodzenie ryczałtowe podlega proporcjonalnemu obniżeniu. Nie można bowiem domagać się zapłaty za zakres prac niezrealizowanych, nawet jeśli za całość robót zostało przewidziane wynagrodzenie ryczałtowe. Tym samym obniżenie ryczałtu przy wyłączeniu określonego zakresu prac jest dopuszczalne, a przy tym wynagrodzenie nie traci ryczałtowego charakteru.

W literaturze i praktyce zaznacza się również, że inwestor nie może domagać się obniżenia ryczałtu ad hoc, chyba że wykaże rzeczywiste niewykonanie części umowy.

Przypadki rozwiązania umowy lub odstąpienia przez wykonawcę także bywają argumentowane jako podstawa do korekty ryczałtu. Otóż, jeśli część robót nie została wykonana z winy wykonawcy czy z przyczyn losowych, strony mogą uzgodnić takie obniżenie.

Czy dopuszczalna jest podwyżka ryczałtu?

Taka sytuacja jest znacznie trudniejsza. W zasadzie, jeśli strony nie zawarły klauzuli modyfikacyjnej, wykonawca nie ma uprawnienia do żądania podwyższenia ryczałtu – to ryzyko leżało po jego stronie. W praktyce oznacza to, że jeśli dla wykonania danego zakresu prac niezbędne były roboty, które pominął wykonawca i nie ujął ich w ofercie, to i tak musi je wykonać według założonego ryczałtu.

Wyjątkiem jest możliwość zastosowania art. 632 par. 2 k.c. (zmiana stosunków) – ale tylko w skrajnych przypadkach, gdy ryzyko materialne staje się dla wykonawcy rażąco nieakceptowalne. W orzecznictwie podkreśla się, że przesłanki muszą być bardzo restrykcyjnie oceniane, a „zmiana stosunków” nie może oznaczać tylko wzrostu kosztów normalnych.

W judykaturze trafiają się też sprawy, w których wykonawca domaga się zapłaty za roboty dodatkowe wykonane ponad zakres umowy, choć przewidywała ona ryczałt (np. gdy roboty okazały się niezbędne po rozpoczęciu prac i nie dało się ich przewidzieć przy zawarciu umowy, a strony nie zmieniły umowy). Sąd Najwyższy w wyroku z 14 marca 2008 r. (sygn. akt IV CSK 460/07) podkreślił, że strony mogą zastrzec modyfikację ryczałtu względem robót dodatkowych. Jeśli natomiast roboty dodatkowe nie były objęte zakresem umowy – a strony nie przewidziały ich w umowie – i zostały wykonane z korzyścią dla inwestora, wykonawca może próbować dochodzić zapłaty na zasadzie bezpodstawnego wzbogacenia, jeśli nie ma klauzuli wyłączającej takie roszczenie.

Jakie są ryzyka i pułapki przy stosowaniu ryczałtu w kontraktach budowlanych?

Trzeba mieć na uwadze kilka istotnych kwestii.

Po pierwsze, klauzula modyfikacyjna (dodająca możliwość zmiany ryczałtu) jest kluczowa. Bez niej strony są „usztywnione” nawet wówczas, gdy realia wykonania umowy znacząco się zmieniają. Dlatego w umowach o roboty budowlane warto przewidzieć procedurę zmiany wynagrodzenia ryczałtowego (np. przez aneks, zatwierdzenie zmian zakresu robót itp.). W orzecznictwie podkreśla się, że właśnie w umowie można zastrzec możliwość modyfikacji w zależności od wystąpienia robót dodatkowych lub zmniejszenia zakresu prac.

Po drugie, przy żądaniu obniżenia ryczałtu inwestor musi dowieść, że część robót nie została wykonana – nie wystarczy tylko twierdzenie. Sąd Najwyższy w wyroku z 25 marca 2015 r., (sygn. akt II CSK 389/14) uznał, że zamawiający nie może domagać się obniżenia wynagrodzenia ryczałtowego bez wykazania niewykonania części robót. Inaczej dochodziłoby do przekształcenia ryczałtu w rozliczenie kosztorysowe.

Po trzecie, kwestia procedury zlecenia robót dodatkowych (nieprzewidzianych w projekcie) powinna być precyzyjnie uregulowana. Jeśli umowa przewiduje, że ryczałt nie obejmuje robót dodatkowych, wykonawca musi mieć jasną procedurę dochodzenia ich rozliczenia. W praktyce, gdy roboty dodatkowe były konieczne dla prawidłowego wykonania inwestycji, sądy zasądzają dodatkowe koszty dla wykonawców mając na uwadze, że:

• wykonawca faktycznie te dodatkowe prace nieprzewidziane w umowie zrealizował,
• wykonanie ich bez dodatkowej zapłaty na rzecz wykonawcy stanowiłoby wzbogacenie inwestora.

Po czwarte, w sytuacjach zmian cen materiałów, wzrostu kosztów transportu czy inflacji wykonawcy czasem próbują powoływać się na zmianę stosunków. Jednak sądy są sceptyczne – samo przewyższenie kosztów nie wystarczy, musi być to zmiana nadzwyczajna, trudna do przewidzenia. W odniesieniu do umów budowlanych ta podstawa bywa akceptowana tylko w wyjątkowych sytuacjach i ciężar dowodu spoczywa na wykonawcy robót.

Uwaga! Kluczowe znaczenie dla zmiany ryczałtu ma zatem treść umowy (zwłaszcza klauzule modyfikacyjne) oraz precyzyjne udokumentowanie zakresu wykonanych i niewykonanych prac. ©℗