Tomasz Zarycki profesor socjologii i geograf społeczny, dyrektor Instytutu Studiów Społecznych im. Roberta Zajonca Uniwersytetu Warszawskiego. Autor prac: „Ideologies of Eastness in Central and Eastern Europe”, „Peryferie. Nowe ujęcia symbolicznych zależności centro-peryferyjnych”, „Gra peryferyjna. Polska politologia w globalnym polu nauk społecznych”

fot. mat. prasowe

Znaczna część naszego społeczeństwa wciąż marzy, żeby w Polsce było jak na Zachodzie. Gonimy ten Zachód i gonimy, a jesteśmy daleko w tyle. Dlaczego Polska jest państwem peryferyjnym?

Rozmowa na temat tego, w jakim miejscu znajduje się nasze państwo, jak funkcjonują jego instytucje publiczne, co myślimy o otaczającej rzeczywistości, powinna się zaczynać od refleksji na temat naszego miejsca w światowym podziale pracy. Ta nieustająca licytacja, komu zawdzięczamy wzrost gospodarczy i kto najbardziej przyczynił się do tak dynamicznego rozwoju, nie powinna przesłaniać zasadniczej kwestii – strukturalnie, a więc w skali czasowej liczonej stuleciami, znajdujemy się w pozycji podporządkowanej.

Co to znaczy?

Obecnie się rozwijamy, ale ten proces jest związany z rynkiem niemieckim i naszą rolą podwykonawcy. Teraz ta współpraca wygląda dobrze: jest przepływ kapitału, a nawet w pewnym zakresie nowych technologii oraz innowacji. Ale w tym układzie bierzemy to, co zaawansowane, a dajemy to, co niskoprzetworzone. Konkurujemy ciągle tanią siłą roboczą, jesteśmy kapitałowo i technologicznie uzależnieni. Dziś nie przeszkadza nam to we wzroście, ale w długiej perspektywie to sytuacja ryzykowna.

Dlaczego?

Nie można dziś postawić tezy, że nasz rozwój będzie trwały – jest na to za wcześnie. Dopiero spojrzenie na procesy ekonomiczne oraz społeczne w długiej perspektywie pozwoli zrozumieć mechanizmy, które wywierają wpływ na kształt naszego państwa, instytucji i nas samych. Trzeba kilkudziesięciu lat, by to dostrzec, ponieważ rozwój kapitalizmu następuje cyklicznie, a kryzysy pełnią w tym układzie rolę regulacyjną. Na dodatek dopóki nie będzie poważniejszego kryzysu od tego, który zaczął się w 2008 r., dopóty będzie trudno odpowiedzieć na pytanie, czy nasza sytuacja trwale zmieniła się na lepsze.

Rządzący deklarują chęć zerwania z tym uzależnieniem. Istotną rolę w tym procesie ma odegrać państwo wspierające rodzimy biznes. Dzięki temu wyhodujemy swoich narodowych championów, którzy mają dzielnie rozwijać obiecujące branże. Czy to jest droga, dzięki której przezwyciężymy ekonomiczną zależność?

Pytanie tylko, czy te działania będą, a nawet czy mogą być na dłuższą metę, skuteczne. Jak zwracają uwagę badacze tzw. systemu światowego, przypadki wybicia się z peryferyjności są w historii współczesnej nieliczne i związane zwykle z czymś, co można nazwać niezwykle szczęśliwą dla danego kraju konfiguracją sił geopolitycznych.

Ceny mieszkań w Warszawie? Dzielnica po dzielnicy>>>

W refleksji nad stanem gospodarki ważne miejsce zajmuje społeczne zaufanie. Tymczasem kolejne badania wskazują, że jako społeczeństwo mamy duży problem z zaufaniem do instytucji i do siebie nawzajem. Aby to wyjaśnić, najczęściej odwołujemy się do naszej mentalności. Padają twierdzenia, że tym historycznym doświadczeniem, które najbardziej ukształtowało naszą mentalność, jest kultura folwarczna.

Dla mnie to próba wytłumaczenia problemu ekonomicznego w kategoriach kulturowych. Oczywiście, to pozwala na śmiałą tezę, że przez wpływ kultury folwarcznej ciągle jesteśmy zacofani i nie żyjemy tak dostatnio jak za Odrą. Ale to jest w znacznym stopniu odwracanie kota ogonem, bo duża część systemu folwarcznego wynika z zależności kapitałowej. Z tego, że przewagą konkurencyjną naszej gospodarki była i jest tania praca. Oraz z tego, że jej zapewnienie często wymagało i do dziś czasem wymaga dość brutalnego, w szczególności w porównaniu z obowiązującymi w danym okresie na Zachodzie zasadami, traktowania pracownika.

Czyli tych kilka sloganów o kulturze folwarcznej, spuściźnie pańszczyzny i obciążeniu mentalnym tłumaczy mniej, niż powszechnie się uważa?

Takie tezy nie są pozbawione pewnych podstaw, nie można zaprzeczyć roli czynników kulturowych w rozwoju, ale dostrzegam też ich negatywną rolę. Bo do czego były używane od początku lat 90.? Dzięki nim ciężar odpowiedzialności za niepowodzenia, np. podczas wprowadzania reform, przerzucono na barki obywateli. To przeniesienie sprawstwa z zachodniego kapitalizmu na nas, a tym bardziej na szeregowych obywateli jako kulturowo i psychologicznie niedojrzałych, legitymizuje naszą półperyferyjną pozycję.

Czy to znaczy, że kultura i psychologia nie mają znaczenia?

W jakimś stopniu determinują nasze myślenie i pozwalają na uzyskiwanie autonomii w pewnych obszarach, ale jeśli chodzi o makroprocesy, są raczej wtórne wobec zależności ekonomicznej, która w Polsce jest marginalizowana przez wielu naukowców, polityków i ludzi mediów. Wyraźny renesans tego typu myślenia, którego korzeni można szukać już w myśli oświeceniowej, stał się bardzo widoczny już w latach 80. Wtedy też można było obserwować proces przeorientowania się polskich nauk społecznych z analiz ekonomicznych procesów długiego trwania na rzecz skupienia się na kulturze.

Status państwa peryferyjnego wydaje się ignorowany przez naszych polityków. Wolimy napinać muskuły i pompować dumę. To dobra metoda?

Brak rozpoznania własnych ograniczeń nie pozwala na podejmowanie działań adekwatnych do stojących przed nami wyzwań. Warto tu przypomnieć, że niewątpliwy sukces krajów nordyckich, którym udało się awansować w hierarchiach gospodarczo-politycznych, polegał m.in. na trafnym rozpoznaniu natury własnej peryferyjności i dopasowaniu doń rozwiązań w sferze gospodarczej, naukowej czy społecznej. Tam nie zaklinano rzeczywistości, nie pielęgnowano przekonania o własnej wyjątkowości, o przynależności do centrum.

Jakie są społeczne konsekwencje ujmowania peryferyjności w kategoriach kulturowych, a nie ekonomicznych?

Taka intelektualna matryca przekłada się na konkretne przekonania. Jeśli wierzy się, że to kultura odpowiada na nasze zacofanie, a nie gospodarka, wtedy sądzimy, że ludzi trzeba wychowywać. To rodzaj wzmocnienia roli elity jako grupy prowadzącej społeczeństwo. Mówiąc dosadnie, czuje się ona zobowiązana do wtłoczenia pakietu czy to przekonań nowoczesnych i postępowych, czy też narodowych i patriotycznych w umysły współobywateli, wszystkim tym, którzy mają cierpieć na mentalny paraliż owocujący jakoby słabością gospodarczą kraju.

Jesteśmy zacofani, bo mamy tę okropną, wschodnią mentalność – słyszymy. Czy można spojrzeć na to inaczej?

Brak zasobów kapitałowych oznacza brak silnej wielopokoleniowej burżuazji, efektem tego jest słabe państwo i to, co może być postrzegane potocznie jako mierne zasoby intelektualne – a więc brak wiedzy i myślenia strategicznego w kategoriach długofalowych. Tymczasem istotnym aspektem tej słabości wydaje się niezdolność słabych elit ekonomicznych do projekcji swoich długofalowych interesów na instytucje publiczne. Mówię tu o interesach w szerszym aspekcie, uwzględniających sprawność państwa i dobrobyt społeczeństwa jako czynników gwarantujących elicie ekonomicznej utrzymanie społecznej legitymizacji. W efekcie mamy dużo słabsze instytucje, które w społeczeństwach zamożnych państw w o wiele większym stopniu organizują życie społeczne i dają efekt kulturowy w postaci tego, co potocznie nazywa się kapitałem społecznym, który nie opiera się wyłącznie na personalnym psychologicznym poczuciu zaufania, ale również na świadomości sprawnego funkcjonowaniu instytucji egzekwujących kary za naruszenie zasad. Nikt nie rodzi się z gotowym zestawem cech sprzyjających zaufaniu społecznemu. Obiektywnie istniejące problemy kulturowe są w istotnym stopniu związane ze słabością gospodarczą naszego państwa.

Mamy zatem elity i obywatelską masę, którą trzeba uformować – prosty podział na figury i pionki. Co ważnego nam umyka, kiedy ustawimy w taki sposób społeczną szachownicę?

Tracimy w ten sposób z horyzontu różnego typu instytucje. To one pomagają ludziom funkcjonować w społeczeństwie, nie powinniśmy zostawiać wszystkiego w rękach elity próbującej zmieniać rzeczywistość za pomocą zmiany kulturowej. Większość problemów, z którymi teraz się zmagamy jako państwo i społeczeństwo, może być postrzegana jako efekt odreagowywania wykluczenia społecznego i słabości zarówno w sensie efektywności, jak i zasobności materialnej, instytucji publicznych na czele ze służbą zdrowia i opieką społeczną, inspekcją pracy oraz szkolnictwem.

W jaki sposób możemy to zmienić?

Jedynym skutecznym rozwiązaniem jest działanie na poziomie znaczącego dofinansowania zaniedbywanej polityki społecznej: dbanie o służbę zdrowia czy poprawa dostępu do edukacji. Czyli działania ekonomiczne. Bo walcząc z negatywnymi postawami społeczeństwa za pomocą interwencji kulturowych, łatwo zmarginalizować istotę problemu. Część liberałów polubiła taką strategię, bo zdejmuje odpowiedzialność z państwa i przerzuca ją na ludzi.

Wiemy, jakie wady i słabości mają polskie elity. Czy jest jeden wspólny państwom peryferyjnym model, w jakim one funkcjonują?

Peryferie charakteryzują się zwykle tym, że nie mają wielopokoleniowej elity ekonomicznej. W Polsce mamy ludzi bogatych, ale oni są zwykle traktowani przez inteligencję jako uzurpatorzy, tym bardziej że ich majątki są zwykle świeżej daty. Burżuazja zachodnia jest zaś historyczną elitą, która dzięki pieniądzom i kompetencjom kulturowym bierze na siebie odpowiedzialność polityczną wykraczającą poza horyzont jednej kadencji, co nie oznacza jednocześnie, że ważnej roli nie odgrywają tam też szybciej zmieniające się elity polityczne. Ich rola jest jednak na dłuższą metę podporządkowana, podczas gdy na peryferiach to właśnie one mogą odgrywać rolę dominującą. Choć w Polsce to raczej elity kulturowe – inteligencję – widzę jako kluczowego aktora.

W teorii postkolonialnej można spotkać pojęcie elit kompradorskich, a więc mniej lub bardziej świadomych beneficjentów eksploatacji własnego kraju przez obcy kapitał. My też mamy swoich kompradorów?

W sensie technicznym większość elit ekonomicznych w krajach peryferyjnych jest w mniejszym lub większym stopniu kompradorska, a w szczególności ci, którzy pracują dla zachodnich korporacji. Ale od razu pojawia się pytanie, czy mamy alternatywę. Bo przecież można powiedzieć, że ci kompradorzy pracują na rzecz Polski, akumulując pewien kapitał. Choć to znów dopiero następny wielki kryzys pokaże, czy owa akumulacja przekroczy poziom pozwalający im na zachowanie samodzielności po wycofaniu się ich zagranicznych pracodawców. Należy jednocześnie pamiętać, że określenie „elita kompradorska” jest stygmatyzującym pojęciem, a jego stosowanie jest w praktyce arbitralną oceną polityczną. To, czy rolę danej elity, wydającej się mieć taki charakter, uznaje się za szkodliwą, wynika w dużej mierze z charakteru projektu politycznego, który dominuje w danym okresie historycznym. W szerokim sensie to prawie wszyscy jako pracownicy umysłowi jesteśmy kompradorami, bo wszyscy pośrednio czerpiemy zyski z tego, że legitymizujemy system ekonomiczny oparty na regułach rozwoju zależnego.

Czym jest nowoczesna teoria pieniądza (MMT), o której tak dużo się mówi? [RECENZJA]>>>

Media, naukowcy i politycy często dla opisu tego, co się dzieje w Polsce, używają pojęć i prądów intelektualnych, które w jakiejś części bezrefleksyjnie importują z państw zamożnego Zachodu. Czy jesteśmy skazani na tego typu schemat poznawczy?

Peryferyjność zakłada słabość kulturową i intelektualną, ale nie w sensie psychologicznym. To nie oznacza, że my gorzej myślimy, tylko mamy słabszą społeczną moc generowania autonomicznych ram poznawczych.

Co to znaczy?

Mamy do dyspozycji słabsze uczelnie i niższej jakości zasoby instytucjonalne, które powodują, że jesteśmy skazani jak większość państw peryferyjnych na intelektualną zależność od państw silniejszych. Choć zresztą dziś trudno mówić gdziekolwiek na świecie o pełnej niezależności, w szczególności od nauki i kultury amerykańskiej. Chodzi raczej o różne stopnie intelektualnej autonomii.

Czy mamy w odwodzie opcję, która pozwoliłaby nam czerpać siłę z peryferyjności? Czy to w ogóle jest możliwe?

Magazyn DGP

źródło: Dziennik Gazeta Prawna

Podstawową zmienną dającą podmiotowość peryferiom jest gra jej zależnościami od więcej niż jednego centrum, jeśli tylko istnieje ku temu możliwość. Chodzi o próby wygrywania przeciw sobie konkurujących ze sobą graczy zewnętrznych, próbujących kontrolować, ale też i uwodzić daną peryferię. Peryferie mające taką zdolność można określać mianem peryferii stykowej. Można interpretować niektóre okresy dynamiczniejszego rozwoju gospodarki na ziemiach polskich w takich kategoriach, choć nie jestem pewien, czy dziś mamy szerokie pole do tego typu taktycznych gier. Niektórzy w takich kategoriach np. widzą możliwość balansowania między Ameryką a Niemcami, są też wizje zaangażowania w Polsce Chin jako przeciwwagi dla wpływów zachodnich. Inne strategie rozwoju peryferii określić można jako kompensacyjne.

Czyli?

Słabość ekonomiczną, która jest istotną peryferyjności, można kompensować bądź to konsolidacją władzy państwowej, a więc kapitałem politycznym, bądź też intensyfikacją aktywności kulturowej. Pierwszy typ kompensacji dobrze egzemplifikuje współczesna Rosja, która podobnie jak wcześniej Związek Sowiecki w sposób asertywny używa państwa, w tym jego struktur siłowych, do ograniczenia wpływów zachodnich oraz wsparcia procesów akumulacji kapitału. Aspektem tego jest to, że elita polityczna w Rosji, znana historycznie jako nomenklatura, ma pozycję znacznie silniejszą od elity kulturowej (inteligencji) oraz ekonomicznej (oligarchów). Drugi typ kompensacji wydaje się szczególnie wyraźny w przypadku Polski z jej siłą wielopokoleniowej elity kulturowej – inteligencji. Ma ona zarówno atuty, bo silna kultura to podstawa poczucia wartości, której deficyt jest często wielkim problemem peryferii, oraz realny zasób w wielu sferach, który jest o wiele mniej narażony na degradację od czynników materialnych. Ale kompensacja kulturowa może być też obciążeniem, bo może wzmagać podejrzliwość wobec elit ekonomicznych jako „mniej kulturalnych”. Może też generować mylne przekonanie, że to kultura sama w sobie jest czynnikiem sprawczym we współczesnym systemie światowym i koncentrować energię polityczną na działaniach mających na celu poprawę czy wzmocnienie wizerunku kraju za pomocą tylko operacji symbolicznych, jak budowa muzeów, pomników czy rzekomych symboli nowoczesności, jak wielkie stadiony, które same w sobie nie generują jednak potem dochodu.