Za kilka tygodni miną cztery lata od wejścia w życie Międzynarodowego Standardu Sprawozdawczości Finansowej 9 „Instrumenty finansowe”, a już od roku Rada Międzynarodowych Standardów Rachunkowości (RMSR) prowadzi prace związane z przeglądem powdrożeniowym tego standardu.

Autorem artykułu jest Krzysztof Supera, starszy menedżer Zespół Techniczny MSSF Audit & Assurance Deloitte.

Do 28 stycznia 2022 r. RMSR czeka na odpowiedzi na pytania dotyczące klasyfikacji i wyceny instrumentów finansowych. Z jednej strony jest to okazja do refleksji nad tym, czy MSSF 9 spełnił oczekiwania uczestników rynku. Z drugiej strony koniec 2021 r. jest dobrym momentem, aby podmioty sporządzające sprawozdania finansowe według MSSF dokonały przeglądu swoich polityk rachunkowości i ujawnień do sprawozdań finansowych. Celem takiego przeglądu powinno być zidentyfikowanie ewentualnych pozostałości po nieobowiązującym już Międzynarodowym Standardzie Rachunkowości 39 i zaplanowanie stosownych uzupełnień. Wbrew pozorom w praktyce działania różnych podmiotów można jeszcze spotkać mniej lub bardziej wyraźne ślady po poprzedniku MSSF 9.

instrumenty finansowe…

W politykach rachunkowości czasem można zetknąć się z nieaktualnymi kategoriami instrumentów finansowych, tj. pożyczki i należności, aktywa dostępne do sprzedaży czy aktywa utrzymywane do terminu wymagalności. Zdarza się także, że opisane kategorie są wprawdzie zgodne z MSSF 9, natomiast w innych częściach sprawozdania finansowego występują odwołania do kategorii MSR 39, np. w nocie dotyczącej wartości godziwej czy w objaśnieniach do poszczególnych pozycji sprawozdania z całkowitych dochodów. Warto zauważyć, że nadal można zaobserwować występowanie określenia „pożyczki i należności”. Jako uzasadnienie wskazuje się, że jest to nie tyle kategoria MSR 39, ile klasa instrumentów finansowych, którą jednostki mogą definiować samodzielnie. Takie podejście może być niekiedy uzasadnione, mimo że kojarzy się bezpośrednio z poprzednikiem MSSF 9, natomiast budzi ono wątpliwości, jeśli jednostka nie udziela pożyczek – w takim przypadku jest to pozostałość po MSR 39, która wymaga zmiany. Warto zaznaczyć, że zdarzają się sprawozdania sporządzane według MSSF, w których znaleźć można pozycję „pożyczki udzielone i należności własne”, która niewątpliwie jest zapożyczeniem z polskich przepisów obowiązujących jednostki sporządzające sprawozdanie według ustawy z 29 września 1994 r. o rachunkowości (t.j. Dz.U z 2021 r. poz. 217; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 2106; dalej: u.r.)

…i kapitałowe

MSSF 9 wprowadził obowiązek wyceny instrumentów kapitałowych do wartości godziwej, bez możliwości zwolnienia z takiej wyceny instrumentów nienotowanych na aktywnym rynku, dla których możliwe było ujmowanie ich w cenie nabycia (z ewentualnym pomniejszeniem o utratę wartości). Wbrew wspomnianemu obowiązkowi wiele podmiotów nadal nie wycenia posiadanych instrumentów kapitałowych. W niektórych przypadkach argumentacja opiera się na założeniu, że koszt nabycia stanowi adekwatną estymację wartości godziwej. Taka możliwość jest dopuszczona przez MSSF, tyle że w ograniczonym zakresie i powinna stanowić swego rodzaju wyjątek, a nie generalne podejście do wyceny.
Szczególną uwagę należy zwrócić na nienotowane instrumenty kapitałowe, które zostały nabyte w dalszej przeszłości. O ile tuż po ich nabyciu można było przyjąć, że cena transakcyjna stanowi przybliżenie wartości godziwej, o tyle w kolejnych latach wartość ta przestaje być reprezentatywna – zmieniają się wyniki finansowe, okoliczności rynkowe (związane chociażby z pandemią czy zmianami cen energii). Występuje zatem ryzyko, że prezentowane wartości bilansowe są nieaktualne, a wyniki finansowe nie odzwierciadlają zmian wartości godziwej nienotowanych instrumentów kapitałowych.

utrata wartości aktywów finansowych

Zgodnie z MSSF 9 utrata wartości rozpoznawana jest z wykorzystaniem modelu strat oczekiwanych. Oznacza to, że aktywa finansowe wyceniane w zamortyzowanym koszcie, aktywa dłużne wyceniane w wartości godziwej przez inne całkowite dochody, a także udzielone gwarancje finansowe, zobowiązania do udzielenia kredytu, aktywa umowne oraz należności leasingowe powinny być objęte odpisem lub rezerwą w wysokości odpowiadającej oczekiwanym stratom kredytowym. Tym samym wspomniane wyżej ekspozycje nie podlegają testom na utratę wartości, które odpowiadałyby na pytanie, czy utrata wartości została poniesiona, czy też nie. Warto się zatem upewnić, czy ujawniane informacje nie nawiązują do koncepcji testów. Analogicznie straty oczekiwane rozpoznawane są w całym horyzoncie życia danej ekspozycji kredytowej, a nie dopiero po wystąpieniu przesłanek „trwałej utraty wartości”. Ponadto zdarza się, że w polityce rachunkowości opisywane są skutki odwrócenia utraty wartości, co było zasadne przy stosowaniu MSR 39, natomiast nie wpisuje się już w model oczekiwanych strat kredytowych i migracje ekspozycji pomiędzy etapami (ang. stages).
W przypadku podmiotów spoza sektora finansowego oczekiwane straty kredytowe dla należności handlowych kalkulowane są przy zastosowaniu macierzy odpisów, która opiera się na historycznych danych dotyczących spłacania i przeterminowania należności. Ujawniane poziomy stóp strat kredytowych dla poszczególnych okresów przeterminowania wskazują niekiedy, że model strat oczekiwanych niekoniecznie został prawidłowo wdrożony. Dla przykładu, jeśli poziom strat kredytowych dla przeterminowania do 90 dni wynosi 1 proc., dla przedziału 90‒180 dni jest to 50 proc., a powyżej 180 dni – 100 proc., to można odnieść wrażenie, że jest to podejście nieróżniące się w jakikolwiek sposób od konserwatywnego modelu stosowanego od lat zgodnie z MSR 39 (czego potwierdzenie można znaleźć w sprawozdaniach finansowych publikowanych przez dany podmiot przed 2018 r.).
Dodatkowo warto zwrócić uwagę na zmiany, jakie wprowadzono do Międzynarodowego Standardu Sprawozdawczości Finansowej 7 „Instrumenty finansowe: ujawnienia”. Poza dodatkowymi wymogami ujawnień RMSR usunęła wymóg informacyjny dotyczący aktywów finansowych, które są przeterminowane, ale których nie objęto odpisem. Zmiana ta wynika wprost ze zmiany koncepcyjnej dotyczącej strat kredytowych. Ujawnienia odpowiadające na usunięty paragraf MSSF 7 mogą zatem być usunięte z not do sprawozdań finansowych.
Jeżeli koncepcyjne pozostałości MSR 39 dotyczą wyłącznie sfery opisowej, to uporządkowanie sporządzanych ujawnień sprowadza się do starannego przeczytania całości sprawozdania finansowego i ich aktualizacji. Natomiast większe wyzwanie stoi przed podmiotami, dla których przestarzałe ujawnienia są potwierdzeniem braków zgodności z MSSF 9. Braki te mogą wynikać m.in. z zastosowanych uproszczeń, które były nieuniknione przy późnym wdrażaniu MSSF 9. Należy jednak mieć na uwadze, że jeżeli w 2018 r. zastosowano uproszczenia na potrzeby zastosowania MSSF 9 po raz pierwszy, to z biegiem lat mogły one utracić swoje uzasadnienie.

mssf 9 nadal jako „nowy standard”

Ujawniane informacje niekiedy sugerują, że MSSF 9 jest nowym standardem. Może to wynikać z przygotowanych wcześniej opisów odwołujących się do daty zastosowania tego standardu po raz pierwszy (był to najczęściej 1 stycznia 2018 r.). Można się także natknąć na opisy dotyczące „nowego” modelu utraty wartości. Dodatkowo zdarza się, że dla instrumentów kapitałowych zaznacza się, że nie są objęte modelem utraty wartości, choć jest to odwołanie do wcześniejszych wymogów MSR 39 względem aktywów kapitałowych klasyfikowanych jako aktywa dostępne do sprzedaży.
Bywa, że ujawniane informacje odwołują się do MSSF 9, podczas gdy w innych obszarach nie występują analogiczne odniesienia (np. do MSR 2 czy MSR 19). Jest to najczęściej pozostałość po sprawozdaniu finansowym za 2018 r., w którym dane za rok bieżący były przygotowane na podstawie wymogów MSSF 9, a dane porównawcze (łącznie z opisami w polityce rachunkowości) według MSR 39, zgodnie z dopuszczoną możliwością nieprzekształcania danych porównawczych.

proces, a nie operacja jednorazowa

W przypadku niektórych sprawozdań finansowych można się spodziewać, że zastosowanie MSSF 9 było jednorazową operacją przeprowadzoną we własnym zakresie lub przy wsparciu pomiotów zewnętrznych, natomiast nie przełożyło się na zmianę podejścia do ujmowania instrumentów finansowych. Na potrzebny przejścia z modelu strat poniesionych na model strat oczekiwanych dokonano analizy danych historycznych, ustalono wartości stóp strat dla poszczególnych przedziałów czasowych przeterminowania i od tego momentu nie dokonano aktualizacji uzyskanych wyników. Tymczasem od momentu przygotowania wymienionych wyżej danych ryzyko kredytowe dla należności handlowych mogło ulec zmianie. Powodem może być nie tylko pierwszy potencjalny winowajca, czyli pandemia, lecz także zmiany w strukturze kontrahentów wynikające z wejścia na nowe rynki sprzedaży (czy przeciwnie – wycofanie się z pewnych obszarów geograficznych). O ile utrzymanie stałych stóp strat w horyzoncie roku czy dwóch może być zasadne, o tyle dane ilościowe obliczone na podstawie spłacalności za kilkuletni okres obserwacji (np. lata 2015‒2017) powinny podlegać przeglądowi i aktualizacji, szczególnie gdy weźmie się pod uwagę wymienione wyżej możliwe czynniki.

przegląd powdrożeniowy prowadzony przez rmsr

Entuzjaści MSSF 9 z pewnością pamiętają, że standard ten powstawał etapami. Pierwszą gotową częścią standardu był obszar klasyfikacji i wyceny instrumentów finansowych. Podobnie rzecz ma się z przeglądem powdrożeniowym – RMSR zdecydowała, że prace rozpoczną się od wspomnianego obszaru. W lipcu 2021 r. RMSR określiła aspekty, na które zwróci uwagę podczas przeglądu.
Ogólna ocena MSSF 9 w zakresie klasyfikacji i wyceny aktywów ma odpowiedzieć na pytanie, czy wprowadzone zasady spełniają zakładane cele i dostarczają użytecznych informacji odbiorcom sprawozdań finansowych. Ocenie podlegać mają długofalowe korzyści i koszty związane z przygotowaniem, badaniem i korzystaniem z informacji wymaganych przez standard. Kolejnym obszarem zainteresowań RMSR jest charakterystyka przepływów pieniężnych, a w szczególności spójność stosowania wymogów i potencjalne nieoczekiwane skutki. Dodatkowy nacisk położono na aktywa powiązane umownie oraz aktywa powiązane ze zrównoważonym rozwojem (ang. sustainability linked). Jeszcze jedną analizowaną kwestią jest opcja wyceny w wartości godziwej przez inne całkowite dochody dla instrumentów kapitałowych z naciskiem na identyfikację instrumentów, dla których jednostki decydują się na stosowanie tej alternatywy, oraz podejście do zrealizowanych wyników na tak wycenianych instrumentach. Kolejnym zagadnieniem podlegającym analizie są zobowiązania finansowe, a w szczególności kwestia ujmowania wpływu własnego ryzyka kredytowego jednostki w innych całkowitych dochodach dla instrumentów wyznaczonych do wyceny w wartości godziwej przez wynik finansowy. W dalszej kolejności RMSR skupia się na rozwiązaniach dotyczących modyfikacji aktywów finansowych i efektywnej stopy procentowej, ze szczególnym naciskiem na stopy procentowe zależne od warunków oraz na szacunki przepływów pieniężnych. Ostatnie kwestie objęte przeglądem powdrożeniowym to zastosowanie MSSF 9 po raz pierwszy i ewentualne nieoczekiwane skutki z nim związane, a także inne kwestie, które RMSR może rozważyć podczas przeglądu.

rady eksperta

Pozostałości MSR 39 w sprawozdaniach finansowych mogą mieć różne przyczyny. Mogą wynikać z niezaktualizowanych opisów w notach dotyczących instrumentów finansowych, w szczególności w zakresie polityki rachunkowości czy opisu ryzyka finansowego, podczas gdy raportowane dane finansowe są zgodne z wymogami MSSF 9. Innym, znacznie poważniejszym powodem może być niepełne wdrożenie MSSF 9, a tym samym brak pełnej zgodności z wymogami standardu. Jeżeli w danej jednostce występują obszary, w których nie zastosowano MSSF 9 w pełni, to powinno się zaplanować ich uzupełnienie. W przypadku istotnych nieprawidłowości może wiązać się to z koniecznością korekty błędu z lat poprzednich, dlatego warto rozwiązać otwarte kwestie przed rozpoczęciem procesu zamykania 2021 r. Jeżeli pozostałości MSR 39 dotyczą wyłącznie strony opisowej, to warto zaktualizować wzór sprawozdania finansowego, który posłuży do raportowania za 2021 r., zanim rozpoczną się intensywne prace związane z końcem roku. ©℗