„Niezliczone języki” Caleba Everetta. Czy język naprawdę wpływa na sposób myślenia?

To ciekawe, jak nieustannie powracają tematy, które zajmowały ludzkość od zamierzchłych czasów. Czy ludzki umysł dysponuje uniwersalnymi ideami dotyczącymi rzeczywistości, bo są one wrodzone (albo ulokowane w jakiejś przestrzeni metafizycznej)? A może po prostu każdy jest w stanie nauczyć się ich, doświadczając zmysłami i rozumowo fizykalnej natury świata? Może zaś jest jeszcze inaczej – żadne pojęcia uniwersalnie nie istnieją, będąc tylko wytworami mowy? Ten starożytny spór, zwany – w dużym skrócie i przybliżeniu – sporem o uniwersalia, nie tylko powracał wielokrotnie w historii filozofii, lecz także przez wieki wyznaczał jej główne nurty (i pobudzał myślicieli do prób przezwyciężenia owych sprzeczności).

Nieoczekiwanie spór o uniwersalia, a ściślej: spór o to, co wrodzone, a co nabyte kulturowo, zaprojektował też w dużej mierze obszar problemowy XX-wiecznego językoznawstwa. Z jednej strony mamy koncepcje Noama Chomsky’ego dotyczące gramatyki uniwersalnej i głębokich struktur poznawczych, z którymi przychodzimy na świat, a które – na zasadzie zautomatyzowanego modułu w mózgu – ułatwiają nam przyswajanie rodzimego języka. Z drugiej choćby funkcjonalistów w rodzaju M.A.K. Hallidaya, postulujących czysto społeczny, negocjacyjno-normatywny charakter uczenia się języka przez dziecko. Z trzeciej wreszcie relatywistów, którzy twierdzą, że języki – jako produkty ewolucji kulturowej – nie pasują do żadnego sztywnego, idealnego wzorca, a w dodatku dogłębne różnice między nimi mają zwrotny wpływ na sposoby myślenia i poznania, jakie prezentują ich użytkownicy. Relatywizm językowy – wywodzący się ze sformułowanych przed stuleciem koncepcji amerykańskich antropologów Edwarda Sapira i Benjamina Whorfa – funkcjonował przez dekady na marginesie lingwistyki, uznawany za teorię nieudowodnioną i generalnie słabo ugruntowaną w badaniach empirycznych. Ale to się zmienia.

Czas może płynąć w górę lub być… za nami

„Języki mają tendencję do odzwierciedlania środowisk, w których ewoluują – pisze lingwista, antropolog i psycholog poznawczy Caleb Everett w książce «Niezliczone języki». – (...) Są kształtowane przez specyficzne potrzeby społeczne (...) ich użytkowników”. Niezwykła (Everett mówi: „ekstremalna”) różnorodność strukturalna języków świata (jest ich ok. 7 tys.) pozostaje słabo zauważalna nie tylko w świecie laików niezajmujących się lingwistyką, lecz także w gronie samych językoznawców. Wynika to, według autora, z symbolicznej przewagi dużych języków, szczególnie pochodzenia indoeuropejskiego. „Nawet w XX w., kiedy uczeni byli już świadomi istnienia bardzo dużej liczby języków, teorie językoznawcze powstawały w dużej mierze na bazie wiedzy o językach europejskich. (...) W niektórych kręgach ten systematyczny błąd teoretyczny utrzymuje się do dziś i ma swój udział w niefortunnej tendencji do myślenia o językach jako o czymś zasadniczo podobnym. (...) Ta zawężona perspektywa wzmacniała powszechny niegdyś pogląd, że języki wykazują jedynie powierzchowne zróżnicowanie (które zaciemnia ich głębokie podobieństwa) lub nawet «uniwersalną gramatykę»” – zauważa Everett i dodaje, że badanie zachowań językowych ludzi z „zachodnich, wykształconych, uprzemysłowionych, bogatych i demokratycznych społeczeństw (western, educated, industrialized, rich, democratic; WEIRD)” jest po prostu słabo reprezentatywne dla całej ludzkości.

Everett – choć Amerykanin – ma odpowiednie papiery, by kwestionować dominację angielszczyzny. Dzieciństwo i młodość spędził w brazylijskiej Amazonii, gdzie jego ojciec Daniel Everett początkowo pracował jako protestancki misjonarz, potem zaś jako antropolog-lingwista, badający ginące języki tamtejszych Indian. Everett senior znany jest przede wszystkim z analiz języka pirahã, szczególnego m.in. ze względu na nietypową składnię i brak liczebników (historię tego naukowego przedsięwzięcia można przeczytać w autobiograficznej książce Daniela Everetta „Nie śpij, tu są węże! Życie i język w amazońskiej dżungli” – przeł. Jerzy Luty, Copernicus Center Press 2020; „Mój język moją dżunglą” DGP Magazyn na Weekend nr 227 z 20 listopada 2020 r.). W każdym razie jego syn wyniósł z tego doświadczenia znajomość paru amazońskich języków (sam specjalizuje się naukowo w jednym z nich, karitiâna) i świadomość, że lingwistyczny obraz świata w społecznościach nie-WEIRD może być skrajnie odmienny od tego, który uważamy za kanoniczny.

O czym zatem są „Niezliczone języki”? Mówiąc zwięźle: o związkach różnorodności językowej z heterogenicznością ludzkich procesów poznawczych. Everett nie jest radykalnym relatywistą – jego podejście należy raczej nazwać miękkim. W zasadzie stawia następującą tezę: język może w pewnym stopniu wpływać na wzorce myślenia i kształt metafor, jakich używamy do konceptualizacji rzeczywistości, ale dzieje się tak dlatego, że języki powstają i różnicują się nie w próżni, lecz w konkretnych okolicznościach społecznych, kulturowych, geograficznych.

Ale jak to wygląda w językoznawczej praktyce? Ano tak na przykład, że oczywiste dla nas, użytkowników języków indoeuropejskich, wyobrażenia na temat porządku czasu – że płynie od lewej do prawej, że przyszłość następuje po przeszłości via teraźniejszość, że można to wyrazić za pomocą gramatyki – mogą być zakwestionowane. „Sposób, w jaki osoby mówiące po angielsku mówią o czasie, wpływa na ich domyślny umysłowy opis tego, jak działa czas” – pisze Everett i pokazuje, że np. w języku karitiâna czas przeszły i teraźniejszy są nierozróżnialne, a język maya z grupy jukatańskiej jest w zasadzie w ogóle bezczasowy (zaś amazoński język yagua ma pięć czasów przeszłych – „istnieje czas «odległej przeszłości», inny dla wydarzeń, które miały miejsce przed miesiącem a rokiem temu, inny dla tych, do których doszło przed mniej więcej tygodniem do miesiąca, inny dla wydarzeń sprzed około tygodnia i jeszcze inny dla tych z wczoraj lub sprzed chwili”). Podobnie pokazuje Everett związki określeń czasu z ciałem użytkownika – języki „egocentryczne”, zorientowane na ciało mówiącego, będą porządkować wydarzenia w czasie zgodnie ze schematem „od lewej do prawej” (albo od „prawej do lewej”, jeśli twój język czyta się w odwrotnym kierunku). Użytkownicy australijskiego języka kuuk thaayorre odnoszą się w określaniu czasu i następstwa zdarzeń nie do własnego ciała, lecz do ruchu słońca na niebie. Tak też myślą o przestrzeni: „ty zapewne powiesz, że jeden obiekt znajduje się, na przykład, «na lewo» od innego, użytkownik kuuk thaayorre zaś powie, że obiekt znajduje się «na zachód» od innego, ponieważ w tym języku nie używa się egocentrycznych terminów «na lewo» i «na prawo»”. Analogicznie Everett podważa naszą metaforykę związaną z „upływem” czasu, wszystkie te: „najlepsze jeszcze przed tobą” albo „stawił czoła nadchodzącym wydarzeniom” – w andyjskim języku ajmara przyszłość jest za tobą, a przeszłość przed tobą. W języku yupno z Papui Nowej Gwinei przyszłość jest w górę, przeszłość w dół.

Język to nie reguły, tylko codzienna praktyka

W ten sposób amerykański lingwista rozpracowuje rozmaite inne relacje językowo-pojęciowe, które zdają się nam oczywiste: kwestię zakodowanych w języku orientacji w przestrzeni i układów odniesienia, systemów pokrewieństwa, postrzegania kolorów czy zależności między semantyką a klimatem (i, dajmy na to, sposobami ubierania się) bądź między dietą a fonetyką (język to mowa – dieta może wpływać na dominujący typ zgryzu, zaś dominujący typ zgryzu: na umiejętność artykułowania określonych głosek). Książkę kończy refleksja na temat tego, że – ogólnie rzecz biorąc – przeceniamy znaczenie gramatyki: język nie jest zbiorem abstrakcyjnych regułek, lecz konstrukcji o różnej złożoności, o których kształcie decyduje pragmatyka codziennej komunikacji. Dla wielu czytelników „Niezliczone języki” mogą być lekturą przełomową.

Na koniec zaznaczę jednak, że Everett junior preferuje dość senny styl pisania i odczuwa głęboką niechęć do wcięć akapitowych. W książce obecne są konkretne przykłady słów i fraz zaczerpniętych z rozmaitych języków, ale chciałoby się ujrzeć ich więcej, choćby dla przewietrzenia słowotoku profesora Everetta, który momentami przynudza na fascynujący temat. Ale tylko momentami – generalnie „Niezliczone języki” to rzecz solidna, dobrze udokumentowana i pełna sugestii dalszych lektur. ©Ⓟ