Nowe wyzwania dla państwa: odpowiedni rozwój rynków pracy i spójność społeczna

Zachodzące zmiany demograficzne, w tym starzenie się populacji i kurczenie się liczby osób w wieku produkcyjnym, zmiany klimatyczne oraz dynamiczny rozwój technologii, m.in. sztucznej inteligencji, to długookresowe wyzwania dla współczesnych rynków pracy. O wiarygodności ekonomicznej państwa stanowi dzisiaj również to, w jaki sposób polityka publiczna odpowiada na te wyzwania, zapewniając odpowiedni rozwój rynków pracy i spójność społeczną.

Utrzymanie PKB będzie trudne

Były szef EBC Mario Draghi w raporcie przygotowanym na zlecenie Komisji Europejskiej podkreślił, że po raz pierwszy UE nie może opierać swojego wzrostu na rosnącej populacji. Zgodnie z projekcjami demograficznymi w perspektywie do 2040 r., w całej Unii Europejskiej liczba osób w wieku produkcyjnym będzie spadać o ok. 2 mln rocznie. Draghi wskazuje, że aby napędzać wzrost gospodarczy, będziemy musieli w większym stopniu opierać się na produktywności. Gdyby Unia utrzymała średnie tempo wzrostu wydajności, jakie odnotowuje od 2015 r., pozwoliłoby to jedynie na utrzymanie PKB na stałym poziomie do 2050 r. Wyższy wzrost jest zaś warunkiem koniecznym realizacji potrzeb inwestycyjnych, przed którymi stoją kraje Wspólnoty.

Wyzwania, przed którymi stoi UE, dotyczą również Polski: już od ponad dekady liczba osób w wieku produkcyjnym (15–64 lata) maleje. O ile w 2011 r. było ich 27,1 mln, to w 2024 r. już 23,6 mln. To oznacza, że przez nieco ponad dekadę ubyło w Polsce 3,5 mln osób w wieku produkcyjnym. Ta luka została tylko częściowo wypełniona przez imigrantów. Istotna jest także potrzeba restrukturyzacji rynku pracy w związku z zieloną transformacją i zmianami technologicznymi. W 2024 r. OECD oszacowało, że około jednej trzeciej miejsc w pracy w Polsce będzie dotkniętych skutkami tych zmian. Dostosowanie się do nowych wyzwań wymaga odpowiedniego uzupełnienia kompetencji, a często wręcz przekwalifikowania.

Jaką obrać strategię?

Wysokie zatrudnienie i wysoka produktywność idą w parze z modelem opieki społecznej opartym na inwestowaniu w młodych i wspieraniu rodzin. Taka strategia może również skutecznie wspierać realizację zobowiązań wobec osób starszych w zakresie emerytur i opieki. Taki paradygmat inwestycji społecznych jest zgodny z Europejskim filarem praw socjalnych, który uwzględnia prawo do pracy i zatrudnienia, w tym dzięki zapewnieniu równych szans i dostępu do zatrudnienia (włączając w to kształcenie, szkolenie i uczenie się przez całe życie, równouprawnienie płci, równość szans, aktywne wsparcie na rzecz zatrudnienia) oraz uczciwe warunki pracy (bezpieczne i elastyczne zatrudnienie, wynagrodzenie, informacje o warunkach zatrudnienia i ochrona w przypadku zwolnień, dialog społeczny i zaangażowanie pracowników, równowaga między życiem zawodowym a prywatnym, zdrowe, bezpieczne i dobrze dostosowane środowisko pracy oraz ochrona danych).

Z uwagi na taką rolę rozumienia roli rynku pracy w gospodarce ocena bezpieczeństwa i ochrony pracy stanowi jeden z obszarów ujętych w kompleksowym Indeksie Wiarygodności Ekonomicznej Państwa (IWEP), opracowywanym przez zespół pod kierunkiem prof. Jerzego Hausnera, w którym to zespole odpowiadam za ten obszar. W skład Indeksu wchodzi osiem obszarów (m.in. finanse publiczne, stabilność pieniądza, praworządność, ochrona środowiska czy jakość usług publicznych). Obszar bezpieczeństwa i ochrony pracy w ujęciu IWEP uwzględnia szereg wymiarów: prawną ochronę zatrudnienia, ryzyko zatrudnienia niestandardowego, bezpieczeństwo i warunki pracy, zaangażowanie na rynku pracy, uczenie się przez całe życie, adekwatność i równość wynagrodzeń, oraz ochronę przed ubóstwem, którą zapewniają transfery społeczne.

Niepewne miejsca pracy a bezpieczeństwo pracy

W ciągu ostatnich 15 lat widać znaczną poprawę w wielu obszarach dotyczących funkcjonowania rynku pracy, w tym ochrony i bezpieczeństwa pracy w Polsce. Znacznie wzrosło zaangażowanie osób w wieku 20–64 lata na rynku pracy. W 2009 r. pracowało tylko 64,9 proc. osób w tym wieku, a w 2024 r. – 81,1 proc. Wzrosło zaangażowanie kobiet na rynku pracy z 57,6 proc. do 72,5 proc., a także osób w wieku 55-64 lata – z 32,3 proc. do 59 proc. Jednocześnie te wskaźniki w ostatnich dwóch grupach pozostają niższe niż u naszych sąsiadów – Czechów i Litwinów.

Aspektem, który jest związany z wysokim zatrudnieniem i bezpieczeństwem, jest to, na ile gospodarka oferuje wysokiej jakości miejsca pracy, zapewniające odpowiednią ochronę socjalną. Niepewne miejsca pracy – a są one niepewne przez stosowanie rozwiązań dających mniejszą ochronę, jak umowy cywilnoprawne czy fikcyjne zatrudnienie – stanowią istotne wyzwanie dla bezpieczeństwa pracy. Umowy cywilnoprawne są najczęstszym instrumentem zastępującym zatrudnienie w pełnym wymiarze godzin, a dane sugerują, że 20–30 proc. pracowników ma niepewne umowy, m.in. na czas określony. Inną formą zatrudnienia ograniczającą dostęp do zabezpieczenia społecznego jest fikcyjne samozatrudnienie. Dwa wymiary IWEP odnoszą się do tych ryzyk – prawnej ochrony zatrudnienia, a także zatrudnienia niestandardowego. Dane Eurostatu pokazują, że w Polsce istotnie spadł odsetek osób pracujących na umowach czasowych lub w niepełnym wymiarze – z 7,3 proc. do 5,5 proc. – co istotnie wpływa na wzrost poczucia bezpieczeństwa zatrudnienia i funkcjonowania na rynku pracy. Warto podkreślić, że w takich krajach jak Włochy czy Hiszpania odsetek osób mających czasowe kontrakty jest ponad dwukrotnie wyższy niż w Polsce.

Ważnym aspektem jest też fizyczne bezpieczeństwo w miejscu pracy. Poprawia się ono w ostatnich latach: zmniejsza się liczba wypadków śmiertelnych i wypadków skutkujących dłuższymi zwolnieniami. W Polsce relatywny udział wypadków przy pracy ze skutkiem śmiertelnym jest niższy niż w krajach Europy Środkowej i Wschodniej czy Południowej. O ile tak tradycyjnie postrzegane bezpieczeństwo pracy poprawia się, to pojawiają się nowe ryzyka. Rosnące wykorzystanie technologii cyfrowych i telepracy ma wpływ na zdrowie fizyczne i psychiczne pracowników. Szczególnie widoczne to było w okresie pandemii i wpływu wdrażanych polityk zapobiegających rozprzestrzenianiu COVID-19 na organizację pracy i zdrowie psychiczne pracowników.

Wzrost produktywności jest związany z budowaniem odpowiednich kompetencji pracowników. Zmiany technologiczne i wykorzystanie AI do zadań rutynowych, a także przejście do nowych zawodów związanych z ekologią, jest większym wyzwaniem dla pracowników o niskich kwalifikacjach, co wymaga pilnych działań politycznych w celu zapewnienia utrzymania zatrudnienia i produktywności poprzez zamykanie pojawiającej się luki kompetencyjnej. Chociaż od 2009 r. do 2024 r. odsetek udział osób dorosłych biorących udział w kształceniu i szkoleniu w Polsce wzrósł z 4,7 proc. do 10 proc., to nadal jest to bardzo niski poziom.

Bezpieczeństwo ekonomiczne istotnym warunkiem rozwoju społecznego

Wiarygodność ekonomiczna w obszarze rynku pracy jest związana również z zapewnieniem bezpieczeństwa ekonomicznego. Kraje o wysokim zatrudnieniu i wysokiej konkurencyjności, takie jak Dania czy Holandia, przeznaczają mniej więcej taką samą część swoich wydatków socjalnych na młodzież (np. edukację i opiekę nad dziećmi), pracujących (np. ochronę socjalną) i osoby starsze (np. wydatki na emerytury i opiekę długoterminową). Dostęp do odpowiedniej jakości miejsc pracy jest związany również z tym, że dochody z pracy zapewniają odpowiednią ochronę przed ubóstwem. Z perspektywy inwestycji społecznych, bezpieczeństwo ekonomiczne, szczególnie osób młodych wchodzących na rynek pracy, jest istotnym warunkiem rozwoju społecznego, w tym również wspierania decyzji o zakładaniu rodzin i dzietności. W Polsce nadal niemal 10 proc. pracujących nie osiąga zarobków chroniących ich przed ubóstwem.

Ważną kwestią z perspektywy dochodów z pracy jest również równość płci. Kobiety będą miały coraz większe znaczenie dla zapewnienia potencjału wysokiego zatrudnienia i produktywności. Luka płci w wynagrodzeniach w Polsce w 2023 r. wynosiła 7,8 proc., podczas gdy w Czechach i Słowacji było to odpowiednio 18 proc. i 15,7 proc.

Perspektywa IWEP wskazuje, że utrzymanie wiarygodności ekonomicznej naszej gospodarki wymaga wykorzystania potencjału rynku pracy, w tym wysokiego zatrudnienia i produktywności, pod wpływem tworzenia wiarygodnych ekonomicznie i społecznie polityk ochrony pracy i bezpieczeństwa. W świetle zmieniającej się struktury demograficznej i zanikającej dywidendy demograficznej, a także zmian zapotrzebowania na kompetencje wynikających z transformacji gospodarczej, wymaga budowania efektywnych i produktywnych rynków pracy, opartych na niezbędnych inwestycjach społecznych. ©Ⓟ