Polski marsz przez litewskie instytucje. Obie strony czeka jeszcze niejeden wymuszony kompromis

Schyłek polskiej partii

Tomaszewski szukał sposobu poszerzenia bazy poza polski etnos. Sprzymierzył się z nieistniejącym już dziś Sojuszem Rosyjskim (przez litewskich Polaków nazywanym Aliansem Rosjan), a dodając do nazwy szyld ZChR, próbował wyjść poza mniejszościowe getto i zachęcić do głosowania etnicznych Litwinów o konserwatywnych poglądach. Do tego stopnia, że w ostatnim programie przedwyborczym pierwszy postulat mniejszościowy („pełna ochrona własnej tożsamości”) znalazł się dopiero na 16. miejscu, a kwestię pisowni nazwisk Wanda Krawczonok z AWPL określiła swego czasu jako „sprawę pięciorzędną”.

Partie litewskie patrzyły jednak na Akcję z podejrzliwością, czemu sprzyjały wypowiedzi i gesty interpretowane jako prorosyjskie. W 2022 r. doszło na tym tle do rozłamu w partii, gdy jeden z liderów Zbigniew Jedziński napisał, że „Polska powinna czym szybciej porzucić UE i NATO i założyć sojusz z Rosją”. – Chodzi nie tyle o tę głupią wypowiedź, bo w każdej partii może się trafić jakiś nawiedzony, ile o brak jej szybkiego potępienia – mówiła portalowi wPolityce.pl Renata Cytacka, która w następstwie skandalu rzuciła legitymacją AWPL.

Mimo starań Tomaszewskiego popularność Akcji z roku na rok maleje. Najlepszy wynik do europarlamentu partia osiągnęła w 2009 r. (8,4 proc.), w wyborach parlamentarnych – w 2012 r. (6,1 proc. i osiem na 141 mandatów), a w prezydenckich Tomaszewski w 2014 r. zebrał 8,2 proc. Od tej pory obserwujemy zjazd aż do 3,9 proc., czyli poniżej progu, w ubiegłorocznym głosowaniu do parlamentu. Ze względu na ordynację, która przewiduje obsadzenie części miejsc w okręgach jednomandatowych, działacze partii mogą utrzymywać, że zachowują pozycję, skoro w dwóch ostatnich wyborach zdobyli identyczną liczbę trzech mandatów. Wynika to jednak z faktu, że w JOW w rejonach solecznickim i wileńskim znaczną część ludności stanowią Polacy (odpowiednio 76 i 47 proc.). AWPL wciąż wygrywa tam też wybory samorządowe, choć utrata stanowiska mera obwodu wileńskiego w 2023 r. na rzecz kandydata socjaldemokratów pokazała, że i tam nie może być pewna swego, a brak alternatywy nie jest jej dany raz na zawsze.

Zwycięski kandydat socjaldemokratów – albo jak to się tu określa: socdemów – nazywa się Robert Duchniewicz, ma 33 lata i prezencję gwiazdora Hollywood. Jest też najlepszym przykładem drugiej strategii obieranej przez Polaków, a promowanej od lat z rosnącą skutecznością przez Polski Klub Dyskusyjny (PKD), utworzony w 2014 r. w kontrze do Akcji. Strategia ta zakłada, że skoro działalność społeczną i polityczną podejmuje już pokolenie urodzone w niepodległym państwie litewskim, warto robić kariery w partiach ogólnokrajowych, a nie w AWPL. Z dwóch przyczyn: postulaty mniejszościowe mają większą szansę realizacji, gdy będą się pojawiać wewnątrz najważniejszych ugrupowań, przez co zaczną być postrzegane jako objaw naturalnej dyskusji programowej, a nie tylko jako wrzutki polskiego stronnictwa.

Duchniewicz wygrał II turę wyborów na mera z Waldemarem Urbanem z AWPL. Niewielką różnicą głosów, bo 50,6 do 49,4 proc., ale liczył się sam fakt odbicia stanowiska z rąk partii po raz pierwszy w historii tego samorządu. Zwycięstwo nie było pełne, bo Duchniewicz musi współpracować w radzie rejonu z wrogą sobie samodzielną większością AWPL, która obsadziła 18 z 31 miejsc. Jego sukces byłby jednak niemożliwy bez głosów etnicznych Litwinów. Także dlatego Duchniewicz awansował w hierarchii polityków opozycyjnej wtedy Litewskiej Partii Socjaldemokratycznej (LSDP). A ponieważ szlak Polaków do najwyższych urzędów został przetarty już w poprzedniej kadencji, gdy stanowisko ministra sprawiedliwości sprawowała z sukcesem Ewelina Dobrowolska z liberalnej Partii Wolności, zachęciło to socdemów do postawienia na Duchniewicza w zwycięskiej kampanii w 2024 r. Po wyborach Polak nie wszedł jednak w skład nowego rządu.

Długa rozgrywka

– On stawia na długą rozgrywkę. Nie ma co się spieszyć. Jako szef sztabu socdemów wygrał im wybory. A gdyby wszedł do rządu, następne głosowanie na mera rejonu wileńskiego najpewniej znów wygrałby ktoś z AWPL – przekonuje politolog Mariusz Antonowicz z Uniwersytetu Wileńskiego. – Moim zdaniem Duchniewicz planuje przejście do polityki krajowej pod koniec drugiej kadencji – dodaje. Jeśli wygra reelekcję, będzie rządzić podwileńskim obwarzankiem do 2031 r.

Nie dla wszystkich jest jednak bohaterem. W optyce AWPL Polacy, którzy wybierają karierę w partiach litewskich, są renegatami. Strona Akcji pisze więc czasem o Duchniewiczu przy użyciu zlituanizowanej formy jego nazwiska. „Hańba dla sprzedawczyka, socjaldemokraty Duchneviča – sługusa i marionetki konserwatystów” – czytamy. Jego wygrana z Urbanem ubodła AWPL. Ze strony Akcji płyną oskarżenia o mobbing i nepotyzm, budowę systemu nazywanego tu prześmiewczo republiką szwagrów w nawiązaniu do przedwojennej Litwy. O to samo przez przeciwników oskarżani są zresztą politycy związani z Tomaszewskim.

W dyskusji medialnej większe wrażenie niż nieobecność Duchniewicza w rządzie zrobiła absencja samej liderki socdemów Vilii Blinkievičiutė, która ustąpiła stanowisko swojemu zastępcy Gintautasowi Paluckasowi. Mocno zaskoczył też wybór koalicjanta. Powszechnie spodziewano się, że zostanie nim Związek Demokratów w Imię Litwy ekspremiera Sauliusa Skvernelisa – i tak też się stało. Ale drugim koalicjantem zostali prawicowi populiści ze Świtu Niemna (NA). Wydawało się, że NA zostanie objęty kordonem sanitarnym, bo jego lider Remigijus Žemaitaitis zasłynął z antysemickich komentarzy. Także w NA numerem dwa jest przy tym Polak Robert Puchowicz. Poza trojgiem posłów AWPL i socdemem Tomasem Tomilinasem (z rodziny polsko-rosyjskiej) Puchowicz jest jedynym polskim deputowanym. Jak słyszymy w Wilnie, to bogaty przedsiębiorca, deweloper, którego problemy mniejszości nigdy specjalnie nie obchodziły. – Ale może przynajmniej nie będzie przeszkadzał – mówi jeden z rozmówców.

W dwóch z trzech partii koalicji mamy wpływowych liderów z polskimi korzeniami. Ale to nie wszystko. Elżbieta Żurowska-Puodžiūnienė została szefową kancelarii premiera, a socdem Władysław Kondratowicz objął resort spraw wewnętrznych. To ministerstwo ważne, a ze względu na sektory państwa, za które odpowiada, nie powierza się go przedstawicielom mniejszości podejrzewanych o nielojalność (notabene w latach 2019–2020 szefową resortu była Rita Tamašunienė z AWPL). Kondratowicz to zaufany człowiek Duchniewicza; przed wyborami kierował pracami jego urzędu. Zaczynał w AWPL, ale został wypchnięty na boczny tor przez Tomaszewskiego, który nie toleruje ludzi łączących ambicje z niezależnością. Zastępczynią Kondratowicza w MSW została Alicja Ščerbaitė z polskich etnicznie Solecznik, wcześniej czołowa opozycjonistka w zdominowanym przez AWPL rejonie. Wiceministrów Polacy mają też w resortach gospodarki (Andrzej Trachimowicz) i zdrowia (Daniel Naumovas).

Do tego dochodzi wiele ważnych funkcji doradczych. Ewelina Mokrzecka trafiła w takim charakterze do resortu kultury, ważnego, bo zajmującego się polityką wobec mniejszości narodowych. Artur Płokszto doradza minister obrony, Aleksander Radczenko zaś – premierowi. Radczenko, były redaktor naczelny „Gazety Wileńskiej” i współzałożyciel PKD, należy do garstki działaczy, których zmiana władzy w 2024 r. nie pozbawiła wpływów. W poprzedniej kadencji był doradcą ds. prawnych szefowej Sejmu Viktorii Čmilytė-Nielsen z Ruchu Liberałów, a jeszcze wcześniej – prezydenta Gitanasa Nausėdy. Radczenko wśród doradców Paluckasa znajdzie innych Polaków: Gabriela Gorbaczewskiego od energetyki i Artura Ludkowskiego od relacji z Warszawą. Można też dodać Jarka Niewierowicza, od 2019 r. doradzającego w sprawach energetycznych prezydentowi. Tak bardzo spolonizowanej administracji w historii Litwy jeszcze nie było.

„Gdy w 2012 r. ministrem energetyki został Jarek Niewierowicz, było to niezwykłe wydarzenie, dziś Polak minister to już dobra litewska tradycja” – pisze Okińczyc. – To efekt szerszych procesów zachodzących w litewskim społeczeństwie. Tak na oko połowa osób współtworzących rząd to osoby urodzone w wolnej Litwie, bardziej świadome samych siebie, lepiej wykształcone – tłumaczy mi Ewelina Mokrzecka w swoim gabinecie w resorcie kultury. Na ścianie wisi portret prezydenta Nausėdy i dwa obrazy, z których jeden urzędniczka chce zastąpić dużym zdjęciem przedwojennego Wilna. – AWPL stała się partią ultraprawicową. Tomaszewski zniechęca Litwinów do naszej mniejszości, a i wielu Polaków wizerunek Akcji odstrasza. A przecież oni też chcą działać na rzecz państwa, więc szukają szansy w stronnictwach ogólnolitewskich. Wydaje mi się, że to ma większy sens niż działanie w mało znaczącej partii, która zniweczyła szereg możliwości, gdy miała wpływ na władzę – dodaje. – Duchniewicz i Niewierowicz zdobywają popularność także wśród etnicznych Litwinów. Dzięki temu polskie nazwisko przestaje być przeszkodą w karierze – zapewnia.

Stalin kontra Putin

Pretensje polskiej mniejszości i uprzedzenia litewskiej większości sięgają lat 90., gdy Litwini obawiali się, że Polacy zagrażają młodej państwowości i będą ciążyć ku Moskwie. Gwoli sprawiedliwości część polskich działaczy tak właśnie się wtedy pozycjonowała. Uprzedzenia, choć osłabły, pozostają obecne i dziś. AWPL w ostatniej kampanii pisała o socdemach, że są „bezpośrednimi spadkobiercami litewskich komunistów współpracujących ze Stalinem”, na co rywale wypominali Akcji, że po cichu śni o Putinie. Problemów dwustronnych było wiele, a Wilnu brakowało wrażliwości, by je rozwiązać z szacunkiem dla interesów mniejszości. AWPL wylicza na swojej stronie: „W 1995 r., po reformie terytorialnej, która była antypolskim krokiem, samorządy zostały wyeliminowane z procesu zwrotu ziemi i sprawy te przekazano w gestię powiatów. W tym samym roku przyjęto ustawę o języku państwowym, zgodnie z którą wszelkie napisy w Republice Litewskiej mogą być umieszczane wyłącznie w języku państwowym. Ustawa ta naruszyła traktat polsko-litewski i konwencje międzynarodowe”.

W procesie zwrotu ziemi dopuszczono jej restytucję w innej lokalizacji niż przedwojenna. W efekcie Polacy często otrzymywali grunty poza swoim regionem. Wciąż nie milkną też spory o szkolnictwo. Przed rokiem radni rejonu trockiego zdegradowali polskie gimnazjum w Połukniu do statusu filii gimnazjum w Landwarowie. AWPL dowodziła, że decyzję podjęto z naruszeniem prawa, ponieważ toczy się postępowanie sądowe w sprawie reorganizacji placówki, a na czas jego trwania sąd zakazał podejmowania tego typu decyzji. – Reorganizując szkołę, samorząd narusza postanowienie sądu – mówiła „Kurierowi Wileńskiemu” Renata Krasowska, dyrektorka szkoły w Połukniu. Radni się bronili, wskazując na malejącą liczbę uczniów chętnych do edukacji w języku polskim. – Na tym tle dochodzi do ciekawych dyskusji. Polacy zastanawiają się, czy jest sens, by promować lekcje polskiego w szkołach litewskojęzycznych. Przeciwnicy dowodzą, że wówczas Polacy będą jeszcze chętniej je wybierać kosztem szkół polskich – wskazuje Antonowicz. Powszechne jest przekonanie, że szkoły litewskie oferują wyższy poziom nauczania.

„Niedobór uczniów, trend posyłania dzieci do szkół litewskich oraz naturalny proces lituanizacji będą intensyfikować litewską politykę zamykania i «optymalizowania» szkół mniejszości narodowych” – pisze Bartosz Chmielewski z Ośrodka Studiów Wschodnich. Litwa należy do państw o najgłębszej dziurze demograficznej. Między spisami powszechnymi z 1989 r. a 2021 r. populacja zmniejszyła się z 3,6 mln do 2,8 mln, czyli o 22 proc. (spora część mieszkańców wyemigrowała za lepiej płatną pracą). Polacy znikają jeszcze szybciej – ich liczba zmalała w tym czasie z 258 tys. do 183 tys., czyli o 29 proc. Przyspieszonej depolonizacji ulega zwłaszcza rejon wileński. Na przedmieścia stolicy chętnie wyprowadza się klasa średnia. W efekcie Polacy między spisami w 2011 r. i 2021 r. stracili tam status większości bezwzględnej. „Długofalowo niesie to skutki dla życia politycznego i społecznego litewskich Polaków, których pozycja jako zwartego elektoratu będzie jeszcze bardziej słabnąć” – dowodzi Chmielewski. Jeśli nie uda się zrealizować ich postulatów teraz, gdy wpływy mniejszości są największe w historii, później będzie o to tylko trudniej.

Otwarte pozostaje jednak pytanie, do jakiego stopnia te wpływy da się przełożyć na konkrety. Dotychczas się udawało, ale powoli i nie w takiej skali, na jaką liczyli Polacy. Wyłom w zakazie wykorzystywania polskich liter w pisowni nazwisk uczyniono w poprzedniej kadencji. Projekt powstał w resorcie Dobrowolskiej i został przeforsowany nie tyle jako ustawa realizująca prawa mniejszości, ale jako przepisy zgodne z ideową linią współrządzących liberałów. Zezwolono na literę „w” i dwuznaki, ale nie na znaki diakrytyczne. Z liczącej 183 tys. osób mniejszości nazwiska spolszczyło raptem kilkaset. Głównie ci, którzy nie mają znaków diakrytycznych w nazwiskach. Pierwsza była minister Dobrowolska (wcześniej: Evelina Dobrovolska), zaraz po niej zrobił to Tomaszewski. Doradca prezydenta ds. energetycznych uciekł się do fortelu. Nie mogąc obejść zakazu użycia litery „ł”, zmienił swoje dane z Jaroslav Neverovič na Jarek Niewierowicz.

Czuć się dobrze ze sobą

Ewelina Mokrzecka też już nie jest Eveliną Mokšecką. – Tamten zapis był dla mnie nienaturalny. Wreszcie czuję się dobrze sama ze sobą. I to nic, że niektórzy Litwini łamią sobie język, czytając moje nazwisko. Wcześniej też czasem łamali – mówi. Większość Polaków możliwość zmiany jednak zignorowała. Z liczącej 141 nazwisk listy kandydatów AWPL do Sejmu zmiany dokonało 12 osób. W przypadku części polityków blokada diakrytów faktycznie sprawiła, że legalna polonizacja mijałaby się z celem. Najlepszym przykładem wileńska radna AWPL Maria Rekść (w dokumentach: Marija Rekst). Jej koleżanka Wanda Krawczonok (Vanda Kravčionok) tłumaczyła, że nosi nazwisko męża Białorusina i nie chce, by było ono zapisywane w jej rodzinie na dwa różne sposoby.

Wśród kandydatów można znaleźć nazwiska pisane na litewską modłę, które znaków diakrytycznych nie potrzebują, jak Jadwiga Sinkiewicz (Jadvyga Sinkevič) czy Romuald Grzybowski (Romuald Gžybovski). W maju miną dwa lata od wprowadzenia możliwości zmiany danych. – Mało chętnych to częściowo efekt obaw, że wiążą się z tym jakieś ogromne przeszkody praktyczne. Faktycznie trzeba wymienić dokumenty czy adres e-mail, pod który ludzie mają podpięte różne subskrypcje. Drugi problem dotyczy znaków diakrytycznych. Część czeka na ich legalizację – mówił mi Mariusz Antonowicz w 2023 r. Mój rozmówca spolszczył swoje nazwisko (wcześniej: Marijuš Antonovič), bo – jak mówił – przeszkadzało mu, że za granicą brano go za Chorwata albo Serba. – Teraz zapisuje się je tak samo po angielsku, litewsku i polsku. Osiągnąłem osobistą integralność – dodawał.

Po wyborach w 2024 r., ze względu na zmianę władzy i rosnący wpływ Polaków na rządy, wydawało się, że droga do legalizacji polskich znaków będzie prostsza. Tuż po ukonstytuowaniu się Sejmu nowej kadencji dziewięciu socdemów i Čmilytė-Nielsen złożyli projekt ustawy, która by na to pozwoliła. Niemal natychmiast łudząco podobny projekt złożyli deputowani AWPL. Entuzjazmu w elitach to nie wywołało. Premier nie chce zadeklarować, jak zagłosuje jego partia. – Nie było jeszcze czytania w Sejmie, więc nie wiemy, czy jest poparcie w samym Sejmie. Pożyjemy, zobaczymy – powiedział. Jednoznacznie przeciwny jest koalicjant Skvernelis, przewodniczący parlamentu. – Nie będziemy popierać podnoszenia tych kwestii. Dziś uważam, że takie propozycje mogą ponownie wprowadzić niepotrzebne zamieszanie i napięcie – powiedział, cytowany przez „Kurier Wileński”.

Zapytałem o to ministra kultury Šarūnasa Birutisa, polityka LSDP, który z urzędu nadzoruje sprawy związane z prawami mniejszości. Minister kluczył. – Ta kwestia obejmuje aspekty prawne, lingwistyczne i techniczne. Trudno prognozować, jak to zostanie rozwiązane – powiedział. – Rozwiązanie uwzględniające interesy ich wszystkich wymaga kompromisu, który można osiągnąć wyłącznie wspólnie, w drodze dialogu i szacunku. Muszą być przy tym zachowane nasze normy konstytucyjne i międzynarodowe standardy w dziedzinie praw człowieka – przekonywał w rozmowie z DGP, którą opublikowaliśmy we wtorek. – Ja sam nie jestem ani za, ani przeciw. Jestem za dialogiem – dodawał. Nie chciał nawet powiedzieć, czy w Sejmie istnieje większość pozwalająca na przyjęcie zmian. – Myślę, że nikt nie jest w stanie odpowiedzieć na to pytanie. Wiele zależy od ekspertyz. Przeciwnicy wskazują, że uprawomocnienie pisowni znaków diakrytycznych mogłoby naruszać art. 14 konstytucji – argumentował. Artykuł ten głosi, że „językiem państwowym jest język litewski”.

Mokrzecka jest jednak optymistką. – Od dwóch miesięcy pracujemy nad planem pracy ministerstwa na całą kadencję. Moim celem jest to, by znalazły się w nim odpowiednie punkty dotyczące mniejszości narodowych. Dotychczas ten temat mało kogo tak naprawdę interesował, chociaż mniejszości stanowią 15 proc. mieszkańców Litwy – mówi. Jednocześnie przyznaje, tak jak jej szef, że nie wiadomo, czy dla zgody na diakryty znajdzie się większość w Sejmie. – Jestem dobrej myśli, lecz nie mówmy „hop!”. Trzeba mieć świadomość, że żyjemy w specyficznych czasach i z punktu widzenia państwa to nie jest priorytet. Mam nadzieję, że po wakacjach, podczas jesiennej sesji Sejmu, przekonamy się, ile głosów da się uzbierać – zapowiada.

Przepis, o którym mówi Birutis, bywa przywoływany w dyskusji o przyjętej rzutem na taśmę w poprzedniej kadencji ustawie o mniejszościach narodowych. Pozwala ona na użycie języków mniejszości w sferze publicznej, ale odsyła jednocześnie do art. 14 konstytucji, który jest z tą regułą sprzeczny. „Akt niewiele zmienia w sytuacji prawnej mniejszości narodowych na Litwie. Jest zbyt ogólny i nie reguluje konkretnych kwestii, na których najbardziej zależy przedstawicielom grup mniejszościowych, w tym praw językowych (np. pisowni nazw dwujęzycznych czy użycia wszystkich polskich znaków diakrytycznych w imionach i nazwiskach), a także zagadnień oświatowych” – pisze Joanna Hyndle-Hussein w analizie OSW. Z drugiej strony przyjęcie ustawy zakończyło 15-letni okres, w którym Litwa nie miała żadnych przepisów określających podstawowe rzeczy, jak to, czym w zasadzie jest mniejszość narodowa.

Ówczesny rząd uznał, że lepsza taka ustawa niż żadna. Socjaldemokraci (podobnie jak AWPL i Świt Niemna) zbojkotowali listopadowe głosowanie, bo uznali, że jest ona zbyt ogólna. – Ta ustawa musi zostać uzupełniona – deklaruje Mokrzecka. Ale Birutis, pytany o nowelizację, niczego nie obiecuje. – Jeśli pojawi się poważna propozycja, to zostanie rozważona. Nie widzę problemu – mówi. – Zgodnie z nową ustawą mniejszością narodową jest grupa obywateli Republiki Litewskiej żyjąca na jej terytorium i mająca z nią silne, długotrwałe związki, którą łączy dążenie do zachowania tożsamości narodowej. Te przepisy już dziś pozwalają na używanie języka mniejszości w szkolnictwie, kulturze i mediach. Zapewniają wsparcie państwa w tym zakresie. Jestem pewien, że umocnią wspólnoty mniejszości narodowych, zachęcą je do aktywności kulturalnej i społecznej, wzmocnią ich lojalność wobec państwa – przekonuje mnie w saloniku ambasady Litwy w Warszawie. Litewskich Polaków w walce o swoje prawa czeka pewnie jeszcze niejeden wymuszony kompromis. ©Ⓟ