W umowie na prace projektowe muszą być szczegółowe zapisy dotyczące praw autorskich

Inwestycje budowlane wymagają realizacji dokumentacji projektowej, która może podlegać ochronie prawa autorskiego. Najczęściej inwestor zawiera z projektantem umowę o prace projektowe lub zleca je wykonawcy w ramach kompleksowej umowy obejmującej zaprojektowanie i realizację inwestycji. Jakie postanowienia musi zawierać taka umowa, by inwestor mógł z niej korzystać? A co w sytuacji, gdy będzie np. chciał wykorzystać dokumentację projektową do celów innych niż budowa? Zagadnienie wyjaśnia Piotr Jarzyński, prawnik, specjalista od prawa budowlanego i nieruchomości, Kancelaria Prawna Jarzyński & Wspólnicy.

Uczestnicy procesu budowlanego w każdej fazie realizacji inwestycji mogą zetknąć się z utworami podlegającymi ochronie prawa autorskiego. Z pozoru wydaje się, że nie są to zagadnienia bardzo istotne, ale naruszenie praw autorskich może rodzić odpowiedzialność zarówno cywilną, jak i karną. Znaczne nakłady finansowe ponoszone na inwestycje budowlane powodują konieczność zawarcia w umowie szczegółowych postanowień dotyczących praw autorskich, w tym co do przeniesienia na inwestora autorskich praw majątkowych lub udzielenia licencji na korzystanie z dokumentacji projektowej.

W praktyce często można spotkać się z sytuacją, gdy przy zawieraniu umowy obejmującej prace projektowe w sposób wadliwy zapisano postanowienia dotyczące praw autorskich, zbagatelizowano je lub wręcz pominięto. W umowach pojawia się wiele błędów powielanych z różnych wzorów, bo nie przeprowadzono ich szczegółowego sprawdzenia pod kątem praw autorskich. Może to mieć poważne konsekwencje, gdy inwestor będzie chciał wykorzystać dokumentację projektową do celu innego niż budowa (np. dla potrzeb marketingowych) lub powstanie potrzeba dokonania w niej zmian przez innego projektanta, a inwestor nie nabył odpowiednich praw autorskich i nie uzyskał stosownych zgód od twórcy.

Ramka 1

Istniejący spór

Na podstawie art. 647 kodeksu cywilnego (dalej: k.c.) do obowiązków inwestora przy wykonywaniu umowy o roboty budowlane należy m.in. dostarczenie projektu. Z tego względu w nauce prawa i orzecznictwie istnieje spór co do możliwości swobodnego decydowania przez strony o sporządzeniu dokumentacji projektowej przez wykonawcę. Według zwolenników pierwszego podglądu umowa, zgodnie z którą to wykonawca dostarcza projekt, nie może być uznana za umowę o roboty budowlane. Przeciwnicy takiego zapatrywania wskazują, że liczy się cel umowy, a nie to, kto przygotuje dokumentację niezbędną do przeprowadzenia robót (wyrok Sądu Najwyższego z 17 września 2021 r., sygn. akt V CSKP 43/21). Coraz częściej inwestycje są realizowane w systemie „zaprojektuj i wybuduj”, w którym projekt dostarcza wykonawca na podstawie wytycznych inwestora, i zdaniem zwolenników drugiego poglądu tego typu umowę należałoby uznać za umowę o roboty budowlane. Może być również tak, że umowa obejmująca jednocześnie zaprojektowanie i wykonanie inwestycji zostanie zakwalifikowana jako umowa mieszana zawierająca w sobie elementy zarówno umowy o dzieło, jak i umowy o roboty budowlane.

Zakwalifikowanie projektu do grupy utworów architektonicznych, architektoniczno-urbanistycznych i urbanistycznych [ramka 2] powinno uwzględniać jego właściwości i cechy wspólne, do których należy zaliczyć przynależność do szeroko rozumianej dziedziny budownictwa i kształtowania przestrzeni, pozostawanie rezultatem pracy twórczej architekta czy projektanta (autora), konieczność uwzględniania wymogów wynikających z zasad fizyki, konstrukcji, techniki, technologii, podleganie w fazie wykonawczej odrębnie uregulowanemu nadzorowi autorskiemu, możliwość pełnego uzewnętrznienia oryginalnej myśli autora dopiero po zrealizowaniu przedstawionych w utworze zamierzeń twórcy, tj. wzniesieniu budowli czy urządzenia objętego projektem (wyrok Sądu Najwyższego z 25 maja 2017 r., sygn. akt II CSK 531/16).

Ramka 2

Różne interpretacje

W literaturze i orzecznictwie istnieją rozbieżności co do kwalifikacji np. poszczególnych części projektu budowlanego jako utworów objętych ochroną prawa autorskiego. Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w wyroku z 22 marca 2019 r. (sygn. akt I CSK 104/18), do kategorii utworów architektonicznych zaliczane bywają, choć nie jest to całkowicie bezsporne – a w każdym razie może być uznane za zasadne tylko w okolicznościach konkretnego przypadku – projekty budowlane i projekty architektoniczno-budowlane nazywane tak w nawiązaniu do terminologii prawa budowlanego. Można spotkać się również z poglądem, że tylko projekt architektury budynku może stanowić utwór w rozumieniu prawa autorskiego, a tym samym tylko on podlega ochronie w zakresie praw autorskich (wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 28 marca 2017 r., sygn. akt I ACa 1477/16).

Często projektanci wskazują, że projekty lub ich fragmenty są powtarzalne i oparte na przepisach, normach, wzorach, dlatego zapewne nie są utworami w rozumieniu prawa autorskiego. Zakres ochrony autorskiej prac projektowych jest tym większy, im mniej standardowy (typowy) jest projekt i im mniej jest zdeterminowany wcześniej opracowanymi rozwiązaniami projektowymi. Orzecznictwo pod pewnymi warunkami dopuszcza autorskoprawną ochronę dzieła, które wykorzystuje dane ogólnodostępne. Wymaganie nowości nie jest bowiem niezbędną cechą twórczości jako przejawu intelektualnej działalności człowieka. Utworem może być kompilacja wykorzystująca dane powszechnie dostępne, pod warunkiem że ich wybór, segregacja i sposób przedstawienia mają znamiona oryginalności (wyrok Sądu Najwyższego z 25 stycznia 2006 r., sygn. akt I CK 281/05). Jednocześnie wskazuje się, że nie jest utworem w rozumieniu prawa autorskiego opracowanie stanowiące jedynie zastosowanie nawet wysokospecjalistycznej wiedzy technicznej, jeżeli jego treść jest z góry zdeterminowana obiektywnymi warunkami i wymaganiami technicznymi oraz charakterem realizowanego (rozwiązywanego) problemu (zadania) technicznego (wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 9 listopada 2006 r., sygn. akt I ACa 490/06).

Z uwagi na ww. rozbieżności przy zawieraniu umowy należy z ostrożności przyjąć, że dokumentacja projektowa lub jej poszczególne części mogą spełniać ww. definicję utworu, stąd konieczne jest zawarcie szczegółowych postanowień dotyczących praw autorskich.

Przekazanie

Prawo autorskie [ramka 3] wyróżnia dwa rodzaje przekazania autorskich praw majątkowych osobie trzeciej – w drodze ich przeniesienia lub udzielenia licencji na korzystanie z autorskich praw majątkowych (art. 41 ust. 1, art. 67 ust. 1 p.a.). Strony mogą przewidzieć w umowie przeniesienie przez twórcę (lub osobę posiadającą autorskie prawa majątkowe) na inwestora autorskich praw majątkowych do dokumentacji projektowej. Rozwiązanie takie jest najczęściej stosowane w sytuacji, gdy dokumentacja projektowa została stworzona na indywidualne potrzeby inwestora. Inwestor może następnie przenieść na inne osoby autorskie prawa majątkowe do utworu, chyba że umowa stanowi inaczej. Twórca może zastrzec w niej, że inwestor nie będzie upoważniony do zbycia autorskich praw majątkowych na rzecz osób trzecich.

Ramka 3

W przypadku udzielenia licencji autorskie prawa majątkowe nie przechodzą na inną osobę (licencjobiorcę) i w dalszym ciągu należą do twórcy (licencjodawcy). Licencjobiorca może korzystać z utworu w ramach udzielonej licencji na warunkach w niej określonych. Stosuje się ją najczęściej w sytuacji, gdy twórca przygotował dokumentację projektową mogącą mieć zastosowanie do wielu powtarzalnych inwestycji i chce otrzymywać wielokrotnie wynagrodzenie z tytułu praw autorskich. Licencja może mieć charakter wyłączny (gdy zostanie udzielona tylko jednej osobie) albo niewyłączny (gdy może być udzielona wielu osobom). Udzielenie sublicencji (dalszej licencji) przez licencjobiorcę możliwe jest wyłącznie po uzyskaniu zgody licencjodawcy. Umowa licencyjna uprawnia do korzystania z utworu w okresie pięciu lat na terytorium państwa, w którym licencjobiorca ma swoją siedzibę, chyba że w umowie postanowiono inaczej. Po upływie tego terminu prawo uzyskane na podstawie umowy licencyjnej wygasa (art. 66 ust. 1 i 2 p.a.). Co prawda zgodnie z art. 68 ust. 2 p.a. po upływie tego terminu licencję udzieloną na okres dłuższy niż 5 lat uważa się za udzieloną na czas nieoznaczony, jednak strony mogą zgodnie ze swoją wolą zawrzeć umowę licencyjną np. na 10 lat. Jeżeli umowa nie stanowi inaczej, a licencji udzielono na czas nieoznaczony, twórca może ją wypowiedzieć z zachowaniem terminów umownych, a w ich braku na rok naprzód, na koniec roku kalendarzowego (art. 68 ust. 1 p.a.). W braku wyraźnego postanowienia umowy o przeniesieniu prawa uważa się, że twórca udzielił licencji.

Jakie zapisy zawrzeć

Umowa obejmująca wykonanie prac projektowych powinna zawierać postanowienia dotyczące praw autorskich. Przeniesienie własności egzemplarza utworu na inwestora nie jest bowiem równoznaczne z przejściem na niego autorskich praw majątkowych do utworu. Analogicznie, jak wskazuje art. 52 ust. 1 i 2 p.a., przejście autorskich praw majątkowych do utworu na inwestora nie oznacza przeniesienia na niego własności egzemplarza dokumentacji projektowej. W braku postanowień umownych nabycie od twórcy egzemplarza projektu architektonicznego lub architektoniczno-urbanistycznego obejmuje prawo zastosowania go tylko do jednej budowy. Konieczne jest zatem odrębne uregulowanie w umowie przejścia autorskich praw majątkowych i własności egzemplarza utworu.

Przepisy nie określają, w jakiej formie strony powinny zawrzeć umowę o prace projektowe, pozostawiając im swobodę w tym zakresie. Natomiast w art. 648 par. 1 k.c. wskazano, że umowa o roboty budowlane powinna być stwierdzona pismem. Zgodnie z orzecznictwem dla ważności umowy o roboty budowlane nie jest potrzebna żadna forma. Umowę taką można ważnie zawrzeć choćby ustnie. Forma pisemna jest zastrzeżona jedynie dla celów dowodowych (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z 28 sierpnia 2013 r., sygn. akt V CSK 362/12; wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 21 marca 2017 r., sygn. akt I ACa 739/16; wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 7 marca 2018 r., sygn. akt VII AGa 245/18). Przeniesienie autorskich praw majątkowych lub udzielenie licencji wyłącznej musi jednak, jak wynika z art. 53 i art. 67 ust. 5 p.a., nastąpić w formie pisemnej pod rygorem nieważności.

Konieczne jest też jednoznaczne skonkretyzowane pól eksploatacji w każdej umowie dotyczącej przeniesienia autorskich praw majątkowych lub udzielenia licencji (art. 41 ust. 2 p.a.). W postanowieniach umowy trzeba zatem dokładnie podać pola eksploatacji, czyli sposoby korzystania z dokumentacji projektowej przez inwestora. W przypadku inwestycji budowlanych istotne może być m.in.: wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy utworu; rozpowszechnienie i publiczne udostępnianie utworu; wykorzystanie utworu w działalności inwestora; wykonywanie robót budowlanych według dokumentacji projektowej. Umowa może dotyczyć tylko pól eksploatacji znanych w chwili jej zawarcia. Jeżeli w przyszłości pojawi się nowa technologia pozwalająca na wykorzystywanie lub rozpowszechnianie dokumentacji projektowej, to wymagane będzie podpisanie stosownego aneksu do umowy, rozszerzającego jej zakres o nowe pole eksploatacji.

Przeniesie praw z wynagrodzeniem czy bez

Należy również pamiętać o postanowieniach odnoszących wynagrodzenie twórcy do poszczególnych pól eksploatacji, na których następuje przeniesienie lub udzielenie zezwolenia na korzystanie z autorskich praw majątkowych. Jeżeli nie umówiono się inaczej, twórcy – zgodnie z art. 45 p.a. ‒ przysługuje odrębne wynagrodzenie za korzystanie z utworu na każdym odrębnym polu eksploatacji. W umowie trzeba wyraźnie podać, czy przeniesienie autorskich praw majątkowych lub udzielenie licencji jest odpłatne, czy nieodpłatne. Jeżeli następuje odpłatnie, to w treści umowy wskazuje się wysokość wynagrodzenia. Jeżeli nie wynika to z umowy, twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia (art. 43 ust. 1 p.a.). Gdy strony zapomną ustalić wysokość wynagrodzenia autorskiego, to powinno być ono określone z uwzględnieniem zakresu udzielonego prawa oraz korzyści wynikających z korzystania z utworu (art. 43 ust. 2 p.a.). W umowie powinno się zatem zawsze wyraźnie określić wynagrodzenie za przeniesienie autorskich praw majątkowych lub udzielenie licencji w odniesieniu do pól eksploatacji i to niezależnie od ustalenia wynagrodzenia za sporządzenie dokumentacji projektowej.

Umowa może obejmować zezwolenie twórcy na wykonywanie przez inwestora zależnych praw autorskich do opracowań dokumentacji projektowej, w tym ich tłumaczenia, przeróbki, adaptacji lub innego opracowania oraz korzystania z nich i rozporządzania nimi na określonych polach eksploatacji. Rozporządzanie i korzystanie z opracowania zależy bowiem od zezwolenia twórcy utworu pierwotnego, chyba że autorskie prawa majątkowe do utworu pierwotnego wygasły (art. 2 ust. 1 i 2 pr.aut.). Jest to istotne, jeśli umowa nie stanowi inaczej, twórca zachowuje bowiem wyłączne prawo zezwalania na wykonywanie zależnego prawa autorskiego, mimo że w umowie postanowiono o przeniesieniu całości autorskich praw majątkowych (art. 46 p.a.).

Gdy nie wiadomo, jak korzystać z utworu…

Może się zdarzyć, że w umowie nie zostanie określony sposób korzystania z utworu. Jednak, jak wskazuje art. 49 p.a., powinien być on zgodny z charakterem i przeznaczeniem utworu oraz przyjętymi zwyczajami. Następca prawny, choćby nabył całość autorskich praw majątkowych, nie może bez zgody twórcy czynić zmian w utworze ‒ chyba że są one spowodowane oczywistą koniecznością, a twórca nie miałby słusznej podstawy im się sprzeciwić. Dotyczy to odpowiednio utworów, których czas ochrony autorskich praw majątkowych upłynął. Z tego względu, jeśli inwestor lub upoważnione przez niego osoby chcą dokonywać zmian w dokumentacji projektowej (co jest niezależne od ww. zezwolenia na rozporządzanie i korzystanie z opracowania utworu), to powinny uzyskać zgodę twórcy, która może być zawarta już w umowie.

Twórca utworów architektonicznych i architektoniczno-urbanistycznych nie może odstąpić od umowy w zakresie autorskich praw majątkowych lub jej wypowiedzieć ze względu na swoje istotne interesy twórcze (art. 56 ust. 4 w zw. z art. 56 ust. 1 p.a.). Wprowadzając taki zakaz, ustawodawca uwzględnił skutki, jakie mogłoby mieć wycofanie się twórcy z umowy w zakresie praw autorskich, zarówno na etapie przygotowania inwestycji, jak i w trakcie realizacji prac budowlanych. W skrajnych przypadkach mogłoby to doprowadzić nawet do rozbiórki obiektu budowlanego. ©℗