NSA rozpoznawał sprawę ze skargi kasacyjnej od wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z 3 lipca 2019 r. (sygn. akt IV SA/Po 299/19), którą wniósł właściciel cmentarza. Skarga dotyczyła aktualizacji karty ewidencyjnej zabytku. To właśnie zasady jej sporządzania – wynikające z art. 22 ust. 2 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 840) – wywołały istotne wątpliwości NSA dotyczące zgodności przepisu z konstytucją. NSA zadał więc pytanie prawne Trybunałowi Konstytucyjnemu.

NSA zapytał, czy art. 22 ust. 2 ustawy z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków w związku z par. 14 i 15 rozporządzenia ministra kultury i dziedzictwa narodowego z 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem (Dz.U. nr 113, poz. 661) w wersji przepisów tego rozporządzenia obowiązującej do 19 października 2019 r. – w zakresie, w jakim ogranicza prawo własności nieruchomości przez dopuszczenie ujęcia jej jako zabytku w wojewódzkiej ewidencji zabytków, bez zapewnienia właścicielowi gwarancji ochrony prawnej przed dokonaniem takiego ograniczenia – jest zgodny z art. 64 ust. 1 i ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP oraz z art. 1 Protokołu nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 20 marca 1952 r. (Dz.U. z 1995 r. nr 36, poz. 175 ze zm.; dalej: EKPC).

Trybunał o wszczęciu postępowania w sprawie pytania NSA zawiadomił rzecznika praw obywatelskich. RPO przyłączył się do postępowania i poinformował, że wnosi o uznanie niekonstytucyjności art. 22 ust. 2 ustawy o ochronie zabytków.

– Chodzi zwłaszcza o to, czy zgodne z Konstytucją RP i Protokołem do EKPC jest dopuszczenie do ograniczania prawa własności w ramach uproszczonej procedury o charakterze wewnętrznym, podczas gdy właściciel nie bierze udziału w żadnych czynnościach postępowania. Nie są mu znane motywy objęcia nieruchomości ewidencją ani podstawy ustalenia, że nieruchomość rzeczywiście jest zabytkiem. Nie wie też, czy czynności postępowania są prawidłowe – wyjaśnia RPO.

Dla właściciela zabytku wpis do ewidencji to poważne utrudnienie w swobodnym dysponowaniu nieruchomością i większe koszty jej utrzymania. NSA chce, by TK ustalił, czy obecny kształt art. 22 ust. 2 ustawy o ochronie zabytków jest niezbędny dla ochrony interesu publicznego. Czy nie nakłada zbyt dużych ciężarów na obywatela? Wreszcie, czy brak gwarancji ochronnych dla właściciela nie grozi arbitralnością i dowolnością działań organu? ©℗