Karne prawo, obok prawa cywilnego, administracyjnego, państwowego czy prawa pracy jest jedną z gałęzi systemu prawa obowiązującego w państwie. Jego przepisy chronią obywateli – ich wolności i prawa – a także instytucje państwowe, stosunki społeczne i ekonomiczne, przed bezprawnymi i szkodliwymi, godzącymi w dobro ogółu, czynami przestępczymi. Karne prawo jest zespołem norm prawnych określającym, które czyny w państwie ze względu na swój społecznie szkodliwy charakter są przestępstwami, czyli czynami zabronionymi pod groźbą kary. Prawo to określa również zasady odpowiedzialności za te czyny oraz kary i inne środki karne, stosowane wobec sprawców przestępstw. Wyodrębnione według powyższych kryteriów normy prawne nazywane są prawem karnym materialnym. Oprócz tego wyodrębnia się prawo karne procesowe oraz prawo karne wykonawcze.

Postępowanie karne

Prawo karne procesowe (postępowanie karne) określa i reguluje przesłanki dopuszczalności postępowania karnego, obowiązki i uprawnienia organów procesowych – prokuratury, sądu, a także policji, prawa i obowiązki oskarżonego i innych uczestników postępowania. Określa, kiedy obywatela można pozbawić wolności (zatrzymanie, tymczasowe aresztowanie). Reguluje także poszczególne stadia postępowania karnego – postępowanie przygotowawcze (dochodzenie i śledztwo), postępowanie sądowe przed sądem pierwszej instancji oraz postępowanie odwoławcze. Tutaj też zostały szczegółowo opisane rodzaje podejmowanych rozstrzygnięć: wyroki, postanowienia oraz środki ich prawnej kontroli: zażalenie, apelacja, kasacja.

Polski proces karny opiera się na zasadzie legalizmu oraz zasadzie ścigania z urzędu. Zasada legalizmu polega na tym, że ściganie nie jest pozostawione swobodnemu uznaniu oskarżyciela publicznego (prokuratora), lecz, że ma on obowiązek wszczynania postępowania karnego i wnoszenia aktu oskarżenia, gdy tylko stwierdzi, że popełniono czyn o znamionach przestępstwa ściganego z urzędu. Zasada ścigania z urzędu polega na tym, że oskarżyciel publiczny, jeżeli zachodzi podejrzenie popełnienia przestępstwa, wszczyna postępowanie karne z własnej inicjatywy, niezależnie od woli i zachowania się pokrzywdzonego, a niekiedy nawet wbrew jego woli. Zasadzie tej odpowiada tryb ścigania z urzędu. Od zasady tej istnieją wyjątki. W pewnej kategorii spraw ustawodawca pozostawił inicjatywę wszczęcia postępowania karnego w rękach samego pokrzywdzonego (ściganie na wniosek, np. zgwałcenie, kradzież na rzecz osoby najbliższej). Pokrzywdzony może także w pewnej kategorii spraw wnosić oskarżenie do sądu i popierać je w dalszym procesie (ściganie z oskarżenia prywatnego, np. zniesławienie, zniewaga, lekkie uszkodzenie ciała). Inną, ważną gwarancją procesową jest zasada domniemania niewinności. Zasada domniemania niewinności oznacza, że obywatel nie jest uważany za winnego dopóty, dopóki jego wina nie zostanie mu udowodniona w trybie przewidzianym przez ustawę karną. Zasada ta jest zasadą procesową, która ma gwarantować wykrycie rzeczywistego sprawcy przestępstwa, a nie ukarania kogokolwiek. Należy pamiętać, że zasada ta odnosi się wyłącznie do pozycji procesowej oskarżonego, co w praktyce oznacza, że oskarżony w toku całego procesu nie ma obowiązku udowadniania swej niewinności. Podział prawa karnego na materialne i procesowe ma już wielowiekową tradycję, która została utrwalona w wieku dziewiętnastym i dwudziestym. Większość współczesnych kodyfikacji karnych obejmuje tylko kodeksy karne (prawo materialne) i kodeksy postępowania karnego (prawo procesowe). Przepisy dotyczące wykonywania kar zawarte są bądź w tych kodeksach, bądź w ustawach szczegółowych. Polski ustawodawca uznał, że problematyka wykonywania kar ma jednak tak duże znaczenie, że powinna być uregulowana w sposób kompleksowy w odrębnym kodeksie – kodeksie karnym wykonawczym.

Prawo karne wykonawcze

Prawo karne wykonawcze reguluje wykonywanie kar, środków karnych i zabezpieczających. Częścią prawa karnego wykonawczego jest prawo penitencjarne, które stawia sobie za cel resocjalizację sprawców przestępstw w procesie wykonywania kary pozbawienia wolności. Podział prawa karnego na: materialne, procesowe i wykonawcze znalazł odzwierciedlenie zarówno w kodyfikacji karnej z 1969 r. (obowiązywała do 31 sierpnia 1998 r.), jak i w kodyfikacji z 6 czerwca 1997 r. (Dz.U. nr 88–90, poz. 553–557 z późn. zm.). Tak jedna, jak i druga kodyfikacja składała się z kodeksu karnego, z kodeksu postępowania karnego oraz z kodeksu karnego wykonawczego. W tym miejscu trudno nie wspomnieć o kodeksie karnym z 1932 r., który według powszechnej opinii zaliczany jest do najwybitniejszych osiągnięć legislacyjnych tamtego okresu w Europie. Pomimo wysiłków władz PRL, by kodeks ten zastąpić kodeksem karnym socjalistycznym, kodeks Juliusza Makarewicza – wybitnego polskiego przedstawiciela socjologicznej nauki prawa karnego – przetrwał do 1970 r. Obok prawa karnego powszechnego istnieją również wyspecjalizowane dziedziny prawa karnego (prawo karne szczególne). Zalicza się do nich prawo karne skarbowe, które dotyczy spraw związanych z naruszeniem interesów finansowych Skarbu Państwa, oraz prawo karne wojskowe. Normy prawa karnego skarbowego – zarówno materialnego, jak i procesowego – zawarte są w kodeksie karnym skarbowym z 10 września 1999 r. (Dz.U. nr 83, poz. 930 z późn. zm.). Odpowiedzialność żołnierzy za przestępstwa uregulowana została w kodeksie karnym z 1997 r. w części wojskowej (np. działanie na rozkaz, kara aresztu wojskowego, przestępstwa związane z naruszeniem dyscypliny wojskowej). Podobne rozwiązanie przyjęto również w odniesieniu do postępowania karnego w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych, które stanowi wyodrębnioną część kodeksu postępowania karnego z 1997 r.