Pracownicy organów bezpieczeństwa nie będą mogli być dłużej zatrudnieni w służbie cywilnej

Osoby, które pracowały lub pełniły służbę w organach bezpieczeństwa państwa lub były współpracownikami tych instytucji do 30 lipca 1990 r., nie mogą być dłużej zatrudnione w służbie cywilnej ani jako urzędnicy państwowi. Weryfikowani będą także kandydaci do pracy.

Wszystko za sprawą ustawy z 14 kwietnia 2023 r. o zmianie ustawy o służbie cywilnej oraz niektórych innych ustaw (dalej: ustawa nowelizująca). Oprócz wielu innych zmian istotnych dla służb cywilnych (m.in. dotyczących systemów czasu pracy czy uproszczeń przy naborze) wprowadziła ona nieoczekiwanie przepisy, które uniemożliwiają zatrudnienie osób, które w okresie od 22 lipca 1944 r. do 31 lipca 1990 r. pracowały lub pełniły służbę w organach bezpieczeństwa państwa lub były współpracownikami tych organów w rozumieniu przepisów ustawy z 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944–1990 oraz treści tych dokumentów (dalej: ustawa lustracyjna). W konsekwencji te nowe przepisy z jednej strony oznaczają brak możliwości kontynuowania stosunków pracy osób już zatrudnionych, wypełniających powyższe przesłanki, jak również wykluczają zatrudnienie takich osób w przyszłości. Identyczne zasady obowiązują również urzędników państwowych oraz innych pracowników, o których mowa w ustawie o pracownikach urzędów państwowych.

Rozstrzygnięcie w kilka tygodni

Ustawa nowelizująca weszła w życie z dniem następującym po dniu jej ogłoszenia, czyli od 27 czerwca 2023 r. Osoby objęte jej przepisami mają niewiele czasu na wypełnienie obowiązków. Przy czym odmienny sposób postępowania przewidziano w stosunku do osób:

1) które są już zatrudnione i składały wcześniej oświadczenie lustracyjne (nazwaliśmy ją umownie grupą I);

2) które są już zatrudnione i nie składały oświadczenia lustracyjnego (grupa II);

3) które dopiero przystąpią do naboru (grupa III);

4) wobec których zostanie wydane prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające fakt złożenia niezgodnego z prawdą oświadczenia lustracyjnego (grupa IV).

Poniżej omawiamy cztery sytuacje, które mogą wystąpić w związku z realizacją obowiązku lustracyjnego.

Dodać trzeba, że zakres urzędów i instytucji objętych ustawą jest potężny. W rezultacie nowych przepisów ruszają procedury, które według szacunków rządu dotyczą 40 tys. osób, ok. 22 tys. ze służby cywilnej oraz ok. 18 tys. z urzędów państwowych. Ze sprawozdania szefa służby cywilnej za 2022 r. wynika, że w służbie cywilnej jest zatrudnionych 117 tys. osób. W skład służby cywilnej wchodzą m.in.: urzędnicy szczebla centralnego, ministerstw, urzędów centralnych, przedstawiciele rządowej administracji terenowej z urzędów wojewódzkich, a nawet wojewódzkich i powiatowych inspektoratów weterynarii i regionalnych dyrekcji ochrony środowiska. Stanowiska urzędnicze w urzędach mogą zajmować także osoby oddelegowane na podstawie odrębnych przepisów do wykonywania zadań poza jednostką organizacyjną, w której są zatrudnione. To tworzy bardzo szeroki krąg osób, mogą to bowiem być również pracownicy Służby Więziennej, Straży Granicznej, sądów czy nawet pracownicy samorządowi.

grupa i: osoby, które już składały oświadczenia

► Kogo obejmuje? Chodzi o osoby, które:

1) w momencie wejścia w życie ustawy nowelizującej są zatrudnieni w służbie cywilnej lub są urzędnikami państwowymi lub innymi pracownikami, o których mowa w ustawie o pracownikach urzędów państwowych oraz

2) urodziły się przed 1 sierpnia 1972 r. oraz

3) w okresie od 22 lipca 1944 r. do 31 lipca 1990 r. pracowały lub pełniły służbę w organach bezpieczeństwa państwa lub były współpracownikami tych organów w rozumieniu przepisów ustawy lustracyjnej, oraz

4) przed wejściem w życie tych przepisów składały już oświadczenia lustracyjne na mocy przepisów ustawy lustracyjnej.

► Obowiązki zatrudnionych. Osoby, które składały już oświadczenie lustracyjne, nie składają takiego oświadczenia ponownie. Na podstawie art. 7 ust. 3 i 3a ustawy lustracyjnej składają jednak kierownikowi urzędu informację o uprzednim złożeniu oświadczenia lustracyjnego. W informacji tej należy podać:

• datę złożenia oświadczenia,
• organ, któremu przedłożono oświadczenie oraz
• funkcję, w związku z którą oświadczenie zostało złożone.

W przypadku gdy osoba składająca taką informację nie pamięta tych danych, może je sprawdzić w systemie informacji o złożeniu oświadczenia lustracyjnego dostępnym na stronie internetowej Instytutu Pamięci Narodowej.

► Obowiązki kierowników. Oświadczenia lustracyjne złożone przed wejściem w życie ustawy nowelizującej, zgodnie z przepisami ustawy lustracyjnej, powinny były być przekazane do IPN. Z tego względu kierownicy urzędów, w których są zatrudnione te osoby, mogli nie mieć wiedzy na temat treści oświadczeń. W związku z powyższym, zgodnie z art. 12 ust. 1 ustawy nowelizującej, kierownicy urzędów, niezwłocznie, nie później niż w terminie siedmiu dni od dnia wejścia w życie przepisu (tj. do 4 lipca 2023 r.), przekazywali prezesowi IPN listy wszystkich zatrudnionych członków korpusu służby cywilnej oraz urzędników państwowych i innych pracowników, urodzonych przed 1 sierpnia 1972 r. Na liście musiały się znaleźć następujące dane: data urodzenia, imię, nazwisko oraz numer PESEL, a w przypadku nieposiadania numeru PESEL – imię ojca.

► Konsekwencje. Prezes IPN, w terminie do pięciu miesięcy od dnia otrzymania listy, z zachowaniem przepisów o ochronie informacji niejawnych, przekaże zwrotnie kierownikom urzędów informacje o osobach, które złożyły oświadczenia potwierdzające pracę, służbę lub współpracę z organami bezpieczeństwa państwa, oraz informację o osobach, wobec których wydano prawomocne orzeczenie stwierdzające fakt złożenia przez te osoby niezgodnego z prawdą oświadczenia lustracyjnego. Przy czym w przypadku braku takich osób na liście przesłanej przez danego kierownika urzędu prezes IPN nie będzie odpowiadał temu kierownikowi. Dyrektor generalny (w przypadku jego braku – kierownik urzędu) ma obowiązek zawiadomienia osób znajdujących się na liście IPN na piśmie o wygaśnięciu ich stosunków pracy z mocy prawa, w terminie 15 dni od dnia otrzymania informacji od prezesa IPN. Co istotne, stosunki pracy osób znajdujących się na liście wygasną po upływie 30 dni od dnia otrzymania tej informacji.

grupa ii: osoby, które nigdy nie składały oświadczeń lustracyjnych

► Kogo obejmuje? Grupa ta obejmuje osoby, które:

a) w momencie wejścia życie przepisów ustawy zmieniającej są zatrudnione w służbie cywilnej lub są urzędnikami państwowymi lub innymi pracownikami, o których mowa w ustawie o pracownikach urzędów państwowych oraz

b) urodziły się przed 1 sierpnia 1972 r. oraz

c) przed wejściem w życie tych przepisów nie składały oświadczeń lustracyjnych na mocy ustawy lustracyjnej.

► Obowiązki zatrudnionych. Osoby te są zobowiązane do złożenia oświadczeń lustracyjnych w terminie 30 dni od dnia wejścia w życie ustawy nowelizującej. Oświadczenia te składa się w formie określonej przez tę ustawę (wzór oświadczenia znajduje się w załączniku 1a do ustawy lustracyjnej i jest udostępniony na stronie internetowej IPN). Zostaną one następnie przekazane do Biura Lustracyjnego IPN (chyba że z przepisów odrębnych wynika obowiązek przekazania oświadczenia do oddziałowego biura lustracyjnego IPN).

Oświadczenie lustracyjne musi być jasne co do swej treści, a w szczególności ważne jest, aby zawierało kategoryczną i niewątpliwą deklarację osoby zobowiązanej do jej złożenia co do danych podlegających obligatoryjnemu ujawnieniu na podstawie ustawy lustracyjnej, tj. danych dotyczących oświadczenia wiedzy w zakresie zagadnień związanych z pracą, służbą lub współpracą z organami bezpieczeństwa państwa z lat 1944‒1990. Osoba powinna dokonać tego z uwzględnieniem wskazówek umieszczonych w dolnej części ustawowego wzoru i po zapoznaniu się z treścią ustawy lustracyjnej. W przypadku, kiedy osoba zobowiązana oświadcza, że nie pracowała, nie pełniła służby ani nie była współpracownikiem w rozumieniu art. 3a ustawy lustracyjnej, organów bezpieczeństwa państwa w rozumieniu art. 2 ustawy lustracyjnej – powinna ograniczyć się jedynie do wypełnienia, dokonania stosownych podkreśleń i podpisania części A oświadczenia lustracyjnego (tzw. oświadczenia negatywnego). Inaczej jest w przypadku oświadczenia pozytywnego: jeżeli osoba ujawnia możliwe formy działania na rzecz organów bezpieczeństwa państwa w rozumieniu art. 2 ustawy lustracyjnej: pracy w tych organach, służby w tych organach bądź współpracy z nimi w rozumieniu art. 3a ustawy lustracyjnej – wtedy wypełnia, podpisuje, dokonuje stosownych podkreśleń w części A oświadczenia (tzw. pozytywnej) oraz obligatoryjnie uzupełnia i składa podpis w części B opisowej.

► Obowiązki kierowników. Kierownicy urzędów, do których składane są oświadczenia, przed ich przekazaniem do Biura Lustracyjnego IPN będą zobowiązani wstępnie ocenić formalną poprawność ich wypełnienia (a więc: czy zastosowano właściwy formularz, czy zawiera on wszystkie niezbędne dane). W momencie otrzymania oświadczenia kierownicy będą mogli zapoznać się z jego treścią, a co za tym idzie, będą wiedzieć, czy zawiera ono deklarację pracy, służby lub współpracy z organami bezpieczeństwa.

► Konsekwencje. W przypadku osób, które w oświadczeniu lustracyjnym zadeklarują pracę, służbę lub współpracę z organami bezpieczeństwa, ich stosunki pracy wygasną po upływie 15 dni od dnia złożenia oświadczenia. Na dyrektora generalnego urzędu (w przypadku braku – kierownika urzędu) nałożono obowiązek zawiadomienia osób na piśmie o wygaśnięciu ich stosunków pracy z mocy prawa – przy czym muszą to oni uczynić w terminie pięciu dni od dnia złożenia pozytywnego oświadczenia lustracyjnego.

Natomiast w przypadku osób, które oświadczenia nie złożą – ich stosunek pracy wygasa z dniem, z którym upłynął termin na złożenie oświadczenia. Dyrektor urzędu zawiadamia te osoby o wygaśnięciu stosunku pracy w dniu następującym po upływie terminu do złożenia oświadczenia.

grupa iii. kandydaci do pracy

► Kogo obejmuje? W grupie tej są osoby, które urodziły się przed 1 sierpnia 1972 r. i będą ubiegały się o zatrudnienie w służbie cywilnej.

► Obowiązki kandydatów. W przypadku naborów do służby cywilnej ogłoszonych po wejściu w życie nowych przepisów warunek zatrudnienia wprowadzany na mocy art. 4a ustawy nowelizującej będzie wstępnie (na potrzeby naboru) weryfikowany analogicznie jak w przypadku warunków określonych w art. 4 tej ustawy – kandydat będzie składał tzw. małe oświadczenie lustracyjne. Warunek ten powinien znaleźć się w ogłoszeniu o naborze wśród wymagań niezbędnych, a oświadczenie na ten temat – wśród wymaganych dokumentów i oświadczeń. Na potrzeby przeprowadzenia naboru będzie więc składane oświadczenie wskazujące na spełnienie bądź nie warunku określonego w art. 4a ustawy nowelizującej. Jest to oświadczenie składane na podstawie ustawy o służbie cywilnej, a jego wzór nie jest prawnie określony. Osoba wybrana przez dyrektora generalnego (kierownika) urzędu do zatrudnienia będzie składała właściwe oświadczenie lustracyjne zgodnie z ustawą lustracyjną (dla łatwiejszej orientacji nazwijmy je „dużym oświadczeniem”) i w formie określonej przez tę ustawę (wzór oświadczenia znajduje się w załączniku 1a do ustawy lustracyjnej i jest udostępniony na stronie internetowej IPN). Jeżeli jednak osoba ta już wcześniej składała oświadczenie lustracyjne, to zgodnie z art. 7 ust. 3 ustawy lustracyjnej będzie składała organowi właściwemu do przedłożenia oświadczenia informację o uprzednim złożeniu oświadczenia lustracyjnego (wzór informacji znajduje się w załączniku 2a do ustawy lustracyjnej i jest udostępniony na stronie internetowej IPN).

W przypadku naborów rozpoczętych przed 27 czerwca 2023 r. kandydaci muszą uzupełnić dokumentację o oświadczenia lustracyjne.

► Konsekwencje. Realizowanie zakazu zatrudnienia osób, które pracowały, służyły lub współpracowały ze służbami bezpieczeństwa, oraz kłamców lustracyjnych ciąży na pracodawcy. Pracodawca weryfikuje treść oświadczenia lustracyjnego, kierując zapytanie do prezesa IPN w celu zapewnienia przestrzegania zakazu zawartego w art. 4a ustawy nowelizującej.

grupa iv: osoby, które złożyły nieprawdziwe oświadczenie

► Kogo obejmuje? Chodzi o osoby, które:

a) po wejściu w życie przepisów są zatrudnione w służbie cywilnej lub są urzędnikami państwowymi lub innymi pracownikami, o których mowa w ustawie o pracownikach urzędów państwowych, oraz

b) wobec których zostało wydane prawomocne orzeczenie stwierdzające fakt złożenia przez tę osobę niezgodnego z prawdą oświadczenia lustracyjnego

► Konsekwencje. Na podstawie art. 69a ustawy o służbie cywilnej stosunek pracy członka korpusu służby cywilnej będzie wygasał z dniem doręczenia kierownikowi urzędu zatrudniającemu członka korpusu służby cywilnej prawomocnego orzeczenia stwierdzającego fakt złożenia przez tę osobę niezgodnego z prawdą oświadczenia, o którym mowa w art. 7 ust. 1 i art. 11 ust. 4 ustawy lustracyjnej. Analogiczny przepis został również wprowadzony w ustawie o pracownikach urzędów państwowych. ©℗