Irmgard F. ma 96 lat. Była sekretarką obozu w Stutthof. Utworzono go na anektowanych terenach wolnego miasta Gdańska. Obóz działał od 2 września 1939 r. Pod tym względem był wyjątkowy. Funkcjonował najdłużej ze wszystkich niemieckich, nazistowskich obozów zagłady na terenie dzisiejszej Polski. Polacy byli tu drugą – po Żydach – grupą narodowościową poddawaną eksterminacji przez Niemców. Dyrektor zwykł mawiać, że „jedyna droga do wolności wiedzie przez krematorium”. W oficjalnej korespondencji KL Stutthof nazywano jednak pluszowo: Obóz Jeńców Cywilnych Stutthof, Obóz Jeńców Stutthof, Obóz Koncentracyjny Stutthof, Zbiorczy Obóz Jeńców Stutthof. Techniczna nazwa bez zbędnych emocji. Irmgard jest współodpowiedzialna za śmierć 11 tys. ludzi. Jej proces ma zostać wznowiony 19 października. Dziś żyje na wolności.

Erna Wallisch z domu Pfannstiel, zanim wstąpiła do SS, była służącą. Później stała się jedną z najbardziej sadystycznych strażniczek Majdanka. Po wojnie pomagała jej organizacja Stille Hilfe (Cicha Pomoc), która wspierała nazistów w ich ucieczce przed odpowiedzialnością. Z jej usług skorzystali m.in. Adolf Eichmann i Josef Mengele. Austria, w której po wojnie mieszkała Wallisch, robiła wszystko, by kobieta nigdy nie poniosła odpowiedzialności. A ona sama dożyła w spokoju starości i zmarła nieniepokojona przez nikogo w 2008 r. w wieku 86 lat.
Historie Irmgard i Erny nie są jedyne. I w zasadzie nie jest najważniejsze, czy starsze panie poszły za kraty, czy też nie. O wiele istotniejszy jest klimat. Atmosfera wyjaśniania. Tłumaczenia. Usprawiedliwiania. Irmgard jest za stara, by trafić do aresztu. Erna miała ciężkie dzieciństwo. Jej ojciec był urzędnikiem pocztowym. Miał kochankę. Biologiczna matka oszalała i w 1941 r. została poddana przymusowej eutanazji, a dzieci zostały wyrzucone z domu. Zawsze przy okazji rozliczeń z przeszłością pojawia się ten element psychologizowania. W zasadzie jakoś tam wszystko można uzasadnić. Odnaleźć symetrię.
Dokładnie w ten sam klimat wpisuje się Peter Oliver Loew, który udzielił wywiadu „Magazynowi” (DGP nr 195/2021). Każde kolejne zdanie tej rozmowy czytałem z niedowierzaniem. Człowiek, który zawodowe życie spędził na analizie polityki historycznej i stosunków polsko-niemieckich, stwierdza, że Polska nie kojarzy się Niemcom z wojną.
„W Polsce, chociaż nie tylko, powoli zaczęło być widoczne, jak wielkie znaczenie dla teraźniejszości ma II wojna światowa – zarówno poprzez traumatyczną pamięć, jak i ze względu na kwestie prawne: nieuregulowane sprawy własnościowe, odszkodowania czy reparacje. Te wszystkie sprawy długo nie były dyskutowane lub debaty trwały zbyt krótko. W Polsce kwestie te nabrały dużego znaczenia i ostatecznie zostały sprytnie wykorzystane przez obecną władzę w celu zaktywizowania wyborców i od 2015 r. nie schodzą z agendy” – przekonuje Loew. Znawca stosunków polsko-niemieckich już na początku ucieka do redukcjonizmu i próbuje sprowadzić relacje historyczne do prostej konkluzji, w myśl której przyszedł PiS i wszystko popsuł. A przecież mogło być tak dobrze. Dalej moglibyśmy udawać, że problemy z nierozwiązaną i nieprzepracowaną przeszłością są jakąś imaginacją szalonych nacjonalistów. Ludzi, którzy nie rozumieją, że ważna jest tylko przyszłość i postęp. Konstruowanie w taki sposób manipulacji jest jednak najmniejszym problemem Loewa. Znacznie trudniej jest znieść edukacyjny ton, w którym historyk próbuje uczyć dzikusów ze Wschodu, że powinni zaakceptować swój współudział w złu II wojny światowej. Loew mówi: „ważne jest to, że część polskich elit nie zgadza się na przyjęty w Niemczech i innych liberalnych społeczeństwach Zachodu krytyczny sposób oceniania własnej przeszłości, wedle którego pamięta się zarówno o jej chwalebnych, jak i ciemnych stronach”. Nie wiem, co naukowiec ma na myśli, ale na pewno nie jest to analiza przypadków pań Irmgard i Erny. Problemem nie jest to, że reżim PiS nie chce pamiętać ciemnych kart polskiej historii, tylko to, że oświeceni przedstawiciele tego lepszego, liberalnego świata w miękki, pluszowy sposób próbują przekierować uwagę z istoty problemu (rozliczenie Irmgard i Erny) na kwestie drugorzędne. Problemem jest próba wprowadzenia przez naukowców takich jak Loew symetryzmu między zbrodniczą naturą państwa niemieckiego pod rządami hitlerowców a państwami, które były jego ofiarą. Żenujące jest mówienie o ucieczce od „ciemnych stron” w sytuacji, gdy całe rozliczenie z nazistowską przeszłością Niemiec było w gruncie rzeczy fikcją. Fundament RFN opiera się na niepamięci. Na jednorazowym uznaniu zła III Rzeszy i niewracaniu do tematu.
Część polskiej opinii publicznej nie zgadza się z takim podejściem, twierdząc, że nie można mówić o polskiej współodpowiedzialności za część przemocy z okresu wojny, ponieważ nie da się jej porównać z odpowiedzialnością niemieckiego czy radzieckiego okupanta. W Niemczech natomiast duża część elit traktuje historię w sposób krytyczny, czerpiąc z niej naukę dla teraźniejszości i przyszłości” – mówi Loew. Profesorze Loew, badanie spalonych stodół, szmalcownictwa i listów do „szanownego pana Gistapo” jest w Polsce obiektem debaty od dawna. I bardzo dobrze. Zdanie, które pan wypowiada, jest po prostu nieprawdziwe. To, co pan mówi, sytuuje pana w grupie historycznych negacjonistów. Może nie jest pan tak skrajny jak ajatollahowie czy David Irving przekonujący świat, że nie było Zagłady, niemniej posługuje się pan nikczemną manipulacją, próbując szukać symetrii pomiędzy Polską a III Rzeszą w okresie okupacji. Temu ma właśnie służyć termin, którego pan używa – „współodpowiedzialność”. Polska nie jest za nic współodpowiedzialna. Przemoc, która miała miejsce na jej terenie, była immanentną częścią polityki niemieckiego okupanta, który Polskę wyniszczył, a jej ludność – Polaków narodowości polskiej, Polaków narodowości żydowskiej i Romów – przemysłowo eksterminował. Chciałbym wierzyć, że to, co pan mówi w wywiadzie dla DGP, jest nieporozumieniem. Błędem w tłumaczeniu. Bo jeśli tak nie jest, to dokonuje pan niewybaczalnego przekłamania, które wyklucza z dyskursu. Powiedział pan, że „W Polsce zwraca się uwagę głównie na ich (Niemców – red.) rolę jako sprawców, której nikt oczywiście u nas nie podważa. Warto jednak zwrócić uwagę na liczbę ofiar, ponieważ sumarycznie zginęło mniej więcej tylu samo Niemców, ilu Polaków, chociaż większość to byli żołnierze. Ich śmierć też oznaczała jednak traumę dla ich rodzin”. Tak, tu ma pan częściowo rację. W Polsce zwraca się uwagę głównie na rolę Niemców jako sprawców. W rodzinach, w których dwójka dziadków była w obozie i cudem przeżyła, a kolejna realizowała się w roli niewolnika na robotach przymusowych, to chyba normalne. Tak to już jest. Dla takich rodzin to był i będzie po prostu temat. Nie sposób wówczas przekonać bliskich, by nie postrzegali Niemców „głównie jako sprawców”.
Zatrzymajmy się jednak na drugiej części pana wywodu. Dawno już nie spotkałem się z tak bezczelną próbą zrównania losu agresora i okupanta z losem ofiary. Szanowny panie, bardzo mi przykro, ale nigdy nie będę spoglądał z empatią na żołnierzy Wehrmachtu, którzy marzli z powodu ostrej zimy w Polsce. Nigdy nie zdobędę się na zrozumienie dla niemieckiej intendentury, która zdecydowała o uszyciu zbyt cienkich onuc dla swoich żołnierzy. Nie bardzo też rozumiem, co ma pan na myśli, mówiąc o sumarycznej liczbie polskich i niemieckich ofiar, która jest równa. Chciałbym poprosić o doprecyzowanie – jak pan to wyliczył i co legło u podstaw postawienia takiej tezy? Z jakich danych pan korzystał? Przypomnę tylko, że Niemcy w 1939 r. liczyły 69 mln mieszkańców. Polska – 35 mln. Czyli w czasie wojny, głównie w efekcie działań zbrojnych, zginęło 8,7 proc. populacji niemieckiej. I – głównie w efekcie eksterminacji – 17 proc. ludności II RP. Liczby zresztą nie są tutaj najważniejsze. Choć i w obszarze prostych wyliczeń pan po prostu kręci.
Przekonuje pan również, że: „Wiele osób straciło w Niemczech życie podczas bombardowań miast, zostało wypędzonych ze swoich domów lub przynajmniej doznało szkód materialnych. To wywołało traumę trwającą dziesiątki lat (…). Ale straty, które poniosły Niemcy oraz sprzymierzone z nimi państwa, są nadal obecne i widoczne – włącznie z efektami wymordowania części własnej ludności. W sporach polsko-niemieckich prawie 80 lat po zakończeniu wojny należałoby być bardziej świadomym owej złożonej pamięci historycznej u potomków sprawców”. I tu też jest mi bardzo przykro, jednak swoje żale powinien pan adresować nie do polskiej opinii publicznej. Nie u niej należy szukać zrozumienia. Jest pan historykiem i z pewnością zanotował pan fakt, że to władze III Rzeszy rozpoczęły wydarzenie, które popularnie nazywa się II wojną światową.
W zasadzie można by przejść do porządku dziennego nad tym zespołem manipulacji i półprawd, które pojawiły się w pana wywodzie. Wygodnie byłoby potraktować to wszystko jako wyraz jakiejś chwilowej bezmyślności czy zapomnienia. Biorąc jednak pod uwagę funkcję, którą pan pełni w niemieckiej polityce historycznej, nie byłoby to dobre rozwiązanie. Pluszowy negacjonizm, który pan reprezentuje, jest groźny dla pamięci. Wielokrotne powtórzenie takich tez buduje pewną rzeczywistość. Rzeczywistość Orwella, w której czarne jest białe, a białe jest czarne. Jest tak, jak pan sam powiedział – w sporach polsko-niemieckich prawie 80 lat po zakończeniu wojny należałoby być bardziej świadomym owej złożonej pamięci historycznej u potomków sprawców. Można odnieść wrażenie, że pan tej świadomości nie ma. A jeśli pan ma i dokonuje tych manipulacji cynicznie, to jeszcze gorzej. ©℗
Żenujące jest mówienie o ucieczce Polaków od „ciemnych stron historii”, gdy całe rozliczenie z nazistowską przeszłością Niemiec było w gruncie rzeczy fikcją