Termin crowdfunding powstał z połączenia dwóch angielskich wyrazów „crowd” (tłum) i „funding” (finansowanie). Ma zastosowanie do wszystkich zbiórek internetowych, których twórca prosi społeczność internautów o wsparcie. Autorem artykułu jest dr Wiktor Czeszejko-Sochacki, Kancelaria Adwokacka adw. Krzysztof Czeszejko-Sochacki.
Crowdfunding jeszcze do niedawna był wykorzystywany głównie przez pasjonatów i hobbystów. Była to dla nich prosta metoda, dzięki której bez zbędnych formalności mogli zgromadzić budżet na realizację swoich pomysłów. Dzisiaj crowdfunding stanowi poważną konkurencję dla tradycyjnych źródeł finansowania. Korzystają z niego zarówno start-upy we wczesnej fazie rozwoju (ang. seed), jak i większe firmy o ugruntowanej pozycji na rynku. To doskonały sposób na finansowanie innowacyjnych pomysłów obarczonych wysokim ryzykiem.
Historia
Crowdfunding stał się popularny w ostatnich latach dzięki rozpowszechnieniu dostępu do internetu. Jednak pierwsze zrzutki pojawiły się już w XVIII i XIX w. w formie subskrypcji na przygotowywane przez artystę określone dzieło. Z kolei za początek nowoczesnego crowdfundingu uznaje się najczęściej 1997 r., kiedy muzycy amerykańskiej grupy rockowej Marillion pozyskali od 60 tys. fundatorów środki na zorganizowanie trasy koncertowej. Aby jednak zebrać środki w ten sposób, nie wystarczy mieć ciekawy pomysł. Trzeba jeszcze zbudować wokół niego lojalną społeczność (osób gotowych zainwestować). Przygotowanie projektu crowdfundingu jest zadaniem wymagającym dużego zaangażowania. Składa się on co do zasady z następujących elementów: tytuł, szczegółowy opis, doświadczenia autora/ów, określenie sposobu realizacji, wideo (prezentacja projektu), cel finansowy (minimalny budżet potrzebny do realizacji projektu), nagrody (bonusy dla wspierających w zamian za wpłaty wynikające z realizacji projektu, mogą być to produkty lub usługi, np. bilet, egzemplarz książki, płyta CD itd.), unikalne wartości (wstęp na plan zdjęciowy, autograf, umieszczenie nazwiska w napisach końcowych) lub akcje (w przypadku crowdfundingu inwestycyjnego, o czym będzie jeszcze mowa w niniejszym opracowaniu).
Cechy charakterystyczne
Można wyróżnić pewne cechy, które umożliwiają odróżnienie finansowania społecznościowego od innych mechanizmów, w tym fundraisingu (proces zdobywania funduszy poprzez proszenie o wsparcie osób indywidualnych, przedsiębiorstw, fundacji lub instytucji rządowych i samorządowych), zbiórek publicznych czy darowizn. Są to:
• przekazanie gotówki w zdematerializowanej formie,
• jasno określony cel przeznaczenia środków i ich wydatkowania,
• informacja o projekcie dostępna dla szerokiego grona społeczności,
• kierowanie projektu do nieoznaczonego adresata bez ograniczeń w dostępie (open call),
• gromadzenie kapitału przy wykorzystaniu rozwiązań teleinformatycznych,
• powiązanie pozyskiwania kapitału z warunkami korzystniejszymi niż ogólnodostępne na rynku,
• oferowanie każdorazowo za udzielenie wsparcia finansowego świadczenia zwrotnego.
Rodzaje
W praktyce obrotu ukształtowało się pięć podstawowych rodzajów finansowania społecznościowego.
▶ 1. Crowdfunding dotacyjny (charytatywny, ang. donation-based crowdfunding) – czyli finansowanie całkowicie filantropijne. Polega na tym, że finansujący dokonują wpłat na określony cel, nie otrzymując w zamian żadnego świadczenia wzajemnego (z wyjątkiem symbolicznej gratyfikacji ze strony beneficjenta w postaci np. podziękowania). Tego rodzaju finansowanie społecznościowe jest wykorzystywane przede wszystkim do realizacji celów charytatywnych i naukowych.
Analiza definicji zbiórki publicznej zawartej w art. 1 ust. 1 ustawy z 14 marca 2014 r. o zasadach prowadzenia zbiórek publicznych (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1672) prowadzi do wniosku, że crowdfunding nie wypełnia przesłanek definicji legalnej zbiórki publicznej, tym samym nie mają do niego zastosowania przepisy wspomnianej ustawy. Nie podlega regulacjom (i ograniczeniom) właściwym dla zbiórek publicznych. Wyjaśnijmy, że zgodnie z definicją „zbiórką publiczną jest zbieranie ofiar w gotówce lub w naturze w miejscu publicznym na określony, zgodny z prawem cel pozostający w sferze zadań publicznych, o których mowa w art. 4 ust. 1 ustawy z 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz.U. z 2010 r. nr 234, poz. 1536, z późn.zm.) oraz na cele religijne”.
W crowdfundingu dotacyjnym stosuje się przepisy o darowiznach zawarte w ustawie z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1360; dalej: k.c.). Artykuł 888 par. 1 k.c. stanowi, że „przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku”. W tym przypadku, jako że nie ma żadnego materialnego świadczenia zwrotnego dla wspierającego określony projekt (a więc pomysłodawca nie podejmuje żadnych znaczących zobowiązań biznesowych wobec swoich finansujących), skutki w podatku dochodowym zależą od tego, czy jednostka uzyskująca finansowanie w ramach crowdfundingu dotacyjnego jest osobą fizyczną, czy osobą prawną.
▶ 2. Crowdfunding oparty na systemie nagród (ang. rewards-based crowdfunding) – w ramach niego finansujący otrzymują z góry określony rodzaj gratyfikacji w postaci nagród uzależnionych od wysokości wpłaconych środków (np. mogą być to kartki z autografem reżysera lub pisarza czy wymienienie finansującego w napisach końcowych filmu zrealizowanego ze środków zebranych w ramach kampanii), których wartość jest jednak obiektywnie znacznie niższa niż wartość przekazanych beneficjentom środków. Świadczenia stron (beneficjentów i finansujących) nie są więc w tym przypadku ekwiwalentne. Wpłaty od wspierających należy traktować jak cenę za towar/produkt albo usługę. Sposób opodatkowania otrzymanych wpłat nie zależy od prowadzenia zarejestrowanej działalności gospodarczej przez organizującego zbiórkę. Jeżeli wspierający dostaje coś podlegającego wycenie w zamian za wsparcie, to jego wpłata jest ceną. Nieistotna jest również kwota wsparcia. W przypadku omawianej formy crowdfundingu cena towaru albo usługi, poza ustawowymi wyjątkami, powinna zawierać VAT. Mają tu zastosowanie przepisy k.c. o umowach sprzedaży (art. 535 i nast. k.c.) i umowach nienazwanych zbliżonych do umów sprzedaży.
▶ 3. Crowdfunding przedsprzedażowy (ang. pre -sales crowdfunding) – polega na tym, że finansujący dostarczają środki na realizację konkretnego produktu albo usługi, które po wykonaniu są im dostarczane przez beneficjentów i stanowią ich świadczenie wzajemne. W ramach tego typu kampanii (projektu) beneficjenci zazwyczaj określają minimalną kwotę wpłaty, z którą związane będzie później świadczenie wzajemne ze strony beneficjentów. Kampanie (projekty) realizowane w tym modelu są związane z progiem zebranej kwoty minimalnej, którego przekroczenie jest konieczne do wypłaty środków i rozpoczęcia realizacji kampanii (ang. all-or-nothing). Reguluje powyższe art. 535 k.c., który stanowi, że „przez umowę sprzedaży sprzedawca zobowiązuje się przenieść na kupującego własność rzeczy i wydać mu rzecz, a kupujący zobowiązuje się rzecz odebrać i zapłacić sprzedawcy cenę”. W takim modelu działa amerykański portal kickstarter.com. Otrzymanie środków finansowych w ramach crowdfundingu sprzedażowego podlega takim samym zasadom jak w przypadku crowdfundingu opartego na systemie nagród. Trzy zaprezentowane powyżej rodzaje crowdfundingu (tj. donacyjny, oparty na systemie nagród i przedsprzedażowy) nazywane są zbiorczo sponsoringiem społecznościowym, jako że ewentualne świadczenia wzajemne, o ile w ogóle występują, są dość ograniczone.
Przy zbiórkach społecznościowych opartych na konstrukcji prawnej umowy sprzedaży należy szczególną uwagę zwrócić na kwestie odpowiedzialności sprzedawcy (w tym przypadku beneficjentów) za wady rzeczy sprzedanej (rękojmia).
▶ 4. Crowdfunding inwestycyjny (udziałowy, ang. crowdinvesting lub equity crowdfunding) – polega na tym, że finansujący w zamian za dokonaną wpłatę finansową otrzymują w ramach świadczenia wzajemnego odpowiednią liczbę jednostek uczestnictwa w przedsiębiorstwie (spółce) beneficjenta, np. udziałów czy akcji w kapitale zakładowym jego spółki. Finansujący stają się tym samym inwestorami i udziałowcami/akcjonariuszami w przedsiębiorstwie beneficjenta. Otrzymują w szczególności prawo głosu, prawo do dywidendy, jak też prawo do zbycia swoich jednostek uczestnictwa (udziałów/akcji). Konstrukcje prawne wykorzystywane w ramach crowdfundingu inwestycyjnego zależeć będą w dużej mierze od rodzaju praw udziałowych nabywanych przez podmioty finansujące przedsięwzięcie w zamian za wpłacone środki pieniężne. Zastosowanie znajdą też przepisy ustawy z 15 września 2000 r. ‒ Kodeks spółek handlowych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1467; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 1488; dalej: k.s.h.), regulujące np. kwestie podwyższania kapitału zakładowego (w szczególności normujące zagadnienia subskrypcji otwartej oraz kapitału docelowego).
Wszystkie cztery typy spółek kapitałowych mogą być wykorzystane przy crowdfundingu inwestycyjnym, ale najbardziej odpowiednimi w tym celu wydają się spółka akcyjna i spółka komandytowo-akcyjna. Kodeksowa konstrukcja prawna tych dwóch typów spółek handlowych pozwala na dość swobodny i odformalizowany sposób obrotu ich akcjami, różne tryby podwyższania ich kapitału zakładowego, wykorzystanie takich instrumentów jak warranty subskrypcyjne itd. Jeżeli jednak beneficjent jest spółką publiczną, to zastosowanie znajdą przepisy ustawy z 29 lipca 2005 r. o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1983; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 1488; dalej: ustawa o ofercie publicznej). Co istotne, konstrukcja prawna spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, z uwagi chociażby na wymóg zachowania formy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi dla umowy zbycia udziałów czy formy aktu notarialnego dla oświadczenia o objęciu udziałów, nie znajdzie szerokiego zastosowania w ramach kampanii crowdfundingu udziałowego.
▶ 5. Crowdfunding dłużny – inaczej: pożyczki społecznościowe (ang. crowdlending, sociallending, peer-to-peer lending) ‒ zakłada zwrot kapitału wraz z ustalonym z góry stałym oprocentowaniem, jest zatem społecznościową pożyczką pieniędzy. Udzielenie pożyczki lub objęcie obligacji związane są z ustanowieniem określonych zabezpieczeń, aby w maksymalny sposób uprawdopodobnić zwrot kapitału w określonym czasie. W tych działaniach często udział biorą spółki deweloperskie lub spółki o tradycyjnym i stabilnym modelu finansowym, a dzięki ustanowionym zabezpieczeniom, głównie w postaci hipoteki, zastawu rejestrowego lub weksla czy poddania się egzekucji z aktu notarialnego, udaje się w znaczny sposób uprawdopodobnić zwrot kapitału z odsetkami. Crowdfunding dłużny jest pożyczką udzielaną zazwyczaj krótkoterminowo i w stosunkowo niewielkich kwotach pieniężnych.
W crowdfundingu dłużnym wykorzystywana jest konstrukcja prawna umowy pożyczki. Kluczowa dla ustalenia reżimu prawnego rządzącego taką umową jest kwestia stron umowy i ich statusu prawnego jako konsumentów bądź jego braku. Zastosowanie znajdą przepisy o umowie pożyczki zawarte w art. 720‒724 k.c. ©℗
