Banki, udzielając pożyczek i kredytów, oczekują ustanowienia odpowiednich zabezpieczeń spłaty np. w postaci poręczenia cywilnego oraz poręczonego weksla in blanco. Praktyka wskazuje, że poręczyciele często nie dostrzegają różnicy w udzielonych poręczeniach, a w konsekwencji traktują ustanowione poręczenia jako jedno poręczenie spłaty pożyczki lub kredytu.
Popularną formą zabezpieczeń pożyczek i kredytów udzielanych przez banki jest poręczenie cywilne oraz poręczony weksel in blanco wystawiony przez pożyczkobiorcę (kredytobiorcę) na zabezpieczenie spłaty pożyczki/kredytu.
Poręczenie cywilne jest to oświadczenie osoby trzeciej (np. brata pożyczkobiorcy), że spłaci pożyczkę w przypadku, w którym pożyczkobiorca tego nie dokona. Weksel in blanco jest to z kolei papier wartościowy zawierający bezwarunkowe zobowiązanie osoby na nim podpisanej do zapłaty sumy pieniężnej względem posiadacza weksla. Cechą szczególną weksla in blanco jest fakt, że w chwili wystawienia nie jest jeszcze w pełni wypełniony.
W omawianej sytuacji poręczyciel cywilny składa często także oświadczenie o poręczeniu na wekslu in blanco. W konsekwencji ta sama osoba poręcza zapłatę pożyczki oraz weksla wystawionego na zabezpieczenie spłaty pożyczki (odpowiednio kredytu).
Czy oznacza to, że poręczenie wekslowe zabezpiecza spłatę pożyczki?
Odpowiedź na powyższe pytanie nie jest oczywista. Z jednej strony spłata pożyczki uniemożliwia skuteczne dochodzenie zapłaty na podstawie weksla in blanco, a zatem także na podstawie poręczenia wekslowego. Z drugiej strony nie oznacza to jednak, iż poręczenie wekslowe jest poręczeniem z tytułu umowy pożyczki. Poręczenie wekslowe zabezpiecza spłatę weksla, a zatem pośrednio pożyczki. Jest to jednak relacja jedynie pośrednia.
Oświadczenie o ustaniu poręczenia z tytułu umowy pożyczki/kredytu nie wywołuje skutków dla poręczenia wekslowego
Powyższe okazuje się być szczególnie ważne w trakcie negocjacji zabezpieczeń umów z bankami, np. celem zwolnienia konkretnych osób z odpowiedzialności za spłatę kredytu po rozwiązaniu związku małżeńskiego.
Wystawienie przez bank oświadczenia o ustaniu poręczenia z tytułu umowy pożyczki/kredytu nie wystarcza do skutecznego zwolnienia z poręczenia wekslowego. Zwolnienie z poręczenia z tytułu umowy pożyczki/kredytu ma skutek jedynie dla poręczenia cywilnego. Nie dochodzi natomiast do ustania odpowiedzialności za zapłatę weksla i to pomimo, że weksel zabezpiecza spłatę tej samej umowy pożyczki/kredytu co poręczenie cywilne (wyrok Sądu Okręgowego Warszawa-Praga w Warszawie III Wydział Cywilny z dnia 5 czerwca 2019 r., sygn. III C 1766/18).
Oznacza to, że jeżeli Jan K. uzyska oświadczenie banku o zwolnieniu go z poręczenia za spłatę pożyczki to bank nie będzie mógł pozwać Jana K. o spłatę pożyczki w oparciu jedynie o umowę. Bank będzie jednak wciąż mógł pozwać Jana K. o spłatę poręczonego weksla, załączając go do pozwu.
Przyczyny powyższego należy upatrywać w ścisłym rozróżnieniu przez ustawodawcę stosunku poręczenia cywilnego i wekslowego, a także w konstrukcji przedmiotu poręczenia wekslowego.
Zwolnienie z poręczenia pożyczki obejmuje poręczenie cywilne, albowiem jego przedmiotem jest wprost brak spłaty świadczenia ze stosunku cywilnego pożyczki. Bardziej skomplikowana jest sytuacja poręczenia wekslowego, które powstaje na gruncie prawa wekslowego, a w konsekwencji zabezpiecza zapłatę weksla nie zaś pożyczki.
Poręczenie cywilne i wekslowe stanowią odrębne zobowiązania
Poręczenie cywilne i wekslowe to dwa osobne i niezależne od siebie zobowiązania, z których jedno (poręczenie cywilne) znajduje podstawę w kodeksie cywilnym (art. 876 - 887 kodeksu cywilnego) zaś drugie (poręczenie wekslowe) uregulowane jest w prawie wekslowym (art. 30 - 32 ustawy prawo wekslowe). Skutki prawne poręczenia wekslowego reguluje wyłącznie prawo wekslowe, co oznacza, że w tej materii nie mają nawet posiłkowo zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego o poręczeniu (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 czerwca 2016 r. IV CSK 679/15).
Dla skutecznego udzielenia poręczenia wekslowego (zwanego również avalem) koniecznym jest jego umieszczenie na dokumencie weksla. Poręczenie umieszczone w innym miejscu (np. w treści umowy) nie wywołuje skutków przewidzianych prawem wekslowym. Poręczeniem wekslowym można więc w przeciwieństwie do poręczenia cywilnego zabezpieczyć wyłącznie zapłatę weksla. Poręczenie wekslowe stanowi przyjęcie odpowiedzialności przez poręczającego wobec każdego prawnego posiadacza weksla za zobowiązanie wekslowe. Konsekwentnie poręczenie wekslowe służy zabezpieczeniu wierzytelności wekslowej, nie zaś wierzytelności pożyczkowej/kredytowej. Jego relacja względem tytułu prawnego - umowy pożyczki jest pośrednia. Jego skutki normuje wyczerpująco prawo wekslowe i brak jest wystarczających podstaw by oba poręczenia traktować jako poręczenia z tytułu umowy pożyczki/kredytu.
O czym powinien zatem pamiętać poręczyciel wekslowy?
Konsekwentnie każdorazowo należy upewnić się, że np. oświadczenie banku, lub zawierane porozumienie posługuje się sformułowaniami odnoszącymi się wprost do stosunku wekslowego, tj.: „aval”, „poręczenie wekslowe”, „poręczenie za dług wekslowy”, „poręczenie za zapłatę weksla”, czy „zobowiązanie wekslowe”. Oświadczenie nie zawierające żadnego odniesienia do stosunku wekslowego, a jedynie generalne odwołanie do poręczenia z tytułu umowy pożyczki/kredytu nie wywoła skutków dla istnienia poręczenia wekslowego. Dla zapewnienia pełnego spokoju poręczyciel wekslowy może zażądać zniszczenia weksla, aczkolwiek nie jest to konieczne dla jego zniesienia. W następstwie zniszczenia weksla pożyczkobiorca/kredytobiorca powinien wystawić nowy weksel już bez podpisu poręczyciela.
Z powyższego rozróżnienia instytucji poręczenia cywilnego i wekslowego wynika szereg ograniczeń dla uprawnień poręczyciela wekslowego, o których powinien on pamiętać decydując się na zabezpieczenie zapłaty zarówno pożyczki/kredytu jak i weksla.
Poręcznie wekslowe przewiduje dla poręczyciela mniej uprawnień od poręczenia cywilnego
Główna różnica między poręczeniem wekslowym a poręczeniem cywilnym polega na samodzielności zobowiązania poręczyciela wekslowego, który odpowiada, chociażby nawet zobowiązanie, za które poręczył, było nieważne z jakiejkolwiek przyczyny (z wyjątkiem wady formalnej). Odmiennie przy poręczeniu cywilnym, tutaj warunkiem ważności poręczenia jest ważność zobowiązań dłużnika głównego. Przykładowo, awalista odpowiada za zobowiązanie wekslowe także wtedy, gdy podpis osoby, za którą poręczył został sfałszowany (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 września 2004 r., II CK 502/03), lub gdy osoba ta była ubezwłasnowolniona.
Ponadto zobowiązanie poręczyciela wekslowego ma charakter abstrakcyjny, a zatem niezależny od relacji prawnej łączącej go z osobą, za którą poręcza. Poręczyciel wekslowy nie może bronić się wobec wierzyciela zarzutami opartymi na swoich osobistych stosunkach z osobą, za którą poręczył. Co więcej poręczyciel z weksla in blanco, może powoływać się na wypełnienie weksla niezgodnie z zawartym porozumieniem oraz na inne zarzuty dotyczące stosunku podstawowego (np. pożyczki) - tylko do czasu indosowania weksla przez remitenta (puszczenia go w obieg skutkującego zmianą wierzyciela wekslowego).
Kolejną różnicą istotną przy umowach pożyczki/kredytu jest fakt, że poręczyciel wekslowy zawsze jest odpowiedzialny jak dłużnik solidarny. Poręczyciela cywilnego można zaś zwolnić z solidarnej odpowiedzialności zastrzeżeniem umownym. Odpowiedzialność solidarna oznacza uprawnienie posiadacza weksla do dochodzenia zapłaty całego zadłużenia od poręczyciela wekslowego, nawet z pominięciem wystawcy weksla.
Pamiętać należy wreszcie, iż poręczenie wekslowe umożliwia wierzycielowi szybsze zaspokojenie niż poręczenie cywilne. Może on wystąpić do sądu z pozwem o wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym. Postępowanie nakazowe jest postępowaniem łatwiejszym dla wierzyciela, a ponadto wydawany w nim nakaz zapłaty umożliwia szybką egzekucje zadłużenia. W przypadku uwzględnienia pozwu sąd wydaje nakaz zapłaty przed powiadomieniem dłużnika o toczącym się postępowaniu. Dłużnik będzie mógł próbować zakwestionować nakaz dopiero po jego otrzymaniu. Nakaz zapłaty już z chwilą wydania stanowi tytuł zabezpieczenia, wykonalny bez nadawania mu klauzuli wykonalności (a zatem komornik może na jego podstawie ściągnąć odpowiednią kwotę i przekazać na rachunek sądu). Ponadto nakaz ten staje się natychmiast wykonalny po upływie terminu do zaspokojenia roszczenia (dwóch tygodni). Dłużnik chcąc obronić się przed egzekucją, po otrzymaniu nakazu powinien skierować do sądu wniosek o wstrzymanie jego wykonania (sąd może wniosek taki oddalić).
Podsumowując, poręczyciele powinni pamiętać o różnicach pomiędzy poręczeniem cywilnym i wekslowym bowiem wpływają one na zakres ich praw i obowiązków, a w szczególności skuteczność zwolnienia z odpowiedzialności za zapłatę weksla.