Rynek konsumenckich usług kredytowych w Polsce: prawo – praktyka – problemy – potrzeby – wyzwania

Ochrona konsumentów na rynku finansowym jest kluczowym zadaniem ustawowym Rzecznika Finansowego. Jednak, aby realizować to zadanie skutecznie, konieczne jest w naszej opinii zrozumienie perspektyw wszystkich uczestników rynku – nie tylko konsumentów, ale także instytucji finansowych, organizacji konsumenckich, organów regulacyjnych oraz środowiska akademickiego. Właśnie ta potrzeba lepszego zrozumienia dynamiki rynku zainspirowała nas przy pomocy Doradczego Komitetu Naukowego przy Rzeczniku Finansowym do zorganizowania konferencji „Rynek konsumenckich usług kredytowych w Polsce: prawo – praktyka – problemy – potrzeby – wyzwania”, która odbyła się 12–13 grudnia 2024 roku.

W mojej ocenie, tylko poprzez włączenie wszystkich interesariuszy do rozmowy możemy w najbliższym czasie osiągnąć realne postępy w ochronie konsumentów. Głos każdej strony ma znaczenie, ponieważ rynek finansowy to złożony system, w którym interesy konsumentów, instytucji finansowych i regulatorów są ze sobą ściśle powiązane, wzajemnie się przenikają i co najważniejsze – nie są ze sobą sprzeczne. Instytucje finansowe odgrywają kluczową rolę w kształtowaniu rynku. Ich perspektywa pozwala zrozumieć, jakie trudności napotykają przy wdrażaniu przepisów, jakie mechanizmy stosują do oceny zdolności kredytowej konsumentów czy jakie praktyki mogą prowadzić do nadużyć. Dzięki poznaniu ich punktu widzenia możemy wskazać luki w regulacjach, identyfikować potencjalne ryzyka i wypracowywać bardziej efektywne rozwiązania dla ochrony interesów klientów podmiotów rynku finansowego.

Zachęcam Wszystkich czytelników, którzy nie mieli możliwości uczestniczenia w naszej konferencji 12- 13 grudnia do obejrzenia retransmisji na kanale YouTube Rzecznika Finansowego (linki: https://www.youtube.com/watch?v=noUqa4-k1UQ i https://www.youtube.com/watch?v=Hzj-0djRbcQ). Z mojej strony pozwólcie Państwo, że postaram się streścić kluczowe według mnie wystąpienia podczas konferencji i streścić jej przebieg oraz wnioski.

Pierwszy dzień konferencji – wielowymiarowe spojrzenie na rynek usług kredytowych

Konferencja rozpoczęła się eksperckim panelem poświęconym aktualnym problemom rynku konsumenckich usług kredytowych oraz wyzwaniom w zakresie ochrony kredytobiorców. Pięć referatów, przygotowanych przez członków Doradczego Komitetu Naukowego, ukazało kluczowe zagadnienia regulacyjne i praktyczne. Prof. Jerzy Pisuliński omówił zmiany wynikające z dyrektywy 2023/2225, wskazując na trudności w implementacji nowych regulacji w porządkach krajowych. Prof. Krzysztof Waliszewski przedstawił analizę funkcjonowania niebankowych instytucji kredytowych w Polsce, podkreślając problemy związane z ochroną klientów tych podmiotów. Prof. Lesław Góral zaprezentował francuski model przeciwdziałania nadmiernemu zadłużeniu, akcentując praktyczne aspekty „postępowania naprawczego”. Prof. Dorota Maśniak przybliżyła rolę bancassurance w ochronie interesów kredytobiorców, analizując rekomendacje KNF. Prof. Mariusz Fras skoncentrował się na orzecznictwie sądowym dotyczącym ubezpieczeń jako formy zabezpieczenia spłaty kredytów.

Druga część dnia poświęcona była młodym naukowcom, którzy przedstawili wyniki swoich prac doktorskich dotyczących szeroko rozumianej ochrony konsumentów. Szczególną uwagę zwrócono na kwestie zgodności regulacyjnej, zdolności kredytowej oraz komparatystykę systemów prawnych ochrony konsumentów. Prelegenci, tacy jak dr Magdalena Paleczna-Sareńcza i dr Jarosław Olejarz, wskazali na kluczowe obszary wymagające poprawy w polskim systemie ochrony konsumentów.

Drugi dzień konferencji – praktyczne rekomendacje i instytucjonalne wyzwania

Drugi dzień otworzyły dyskusje panelowe prowadzone przez wybitnych ekspertów. Tematy obejmowały: Problemy systemowe rynku kredytowego – omijanie kosztów pozaodsetkowych, rolowanie kredytów oraz kwestie związane z WIBOR-em. Działania edukacyjne i mediacyjne – prof. Aleksander Chłopecki podkreślił rolę Sądu Polubownego przy KNF, gdzie mediacje zakończyły się ugodą w ponad 46 tys. spraw od 2021 r. Perspektywy ochrony konsumenta – przedstawiciele instytucji publicznych oraz organizacji pozarządowych podkreślili potrzebę decentralizacji systemu ochrony oraz skuteczności działań edukacyjnych.

W ostatnich panelach eksperci omówili wyzwania związane z implementacją dyrektywy CCD2, długością postępowań sądowych oraz potrzebą dostosowania ofert kredytowych do indywidualnych potrzeb konsumentów. Dyskusja zaowocowała praktycznymi rekomendacjami, w tym uważnym analizowaniem umów kredytowych oraz świadomym planowaniem finansowym.

Pierwszy panel moderowały prof. Agnieszka Malarewicz-Jakubów i prof. Wanda Sułkowska. Artur Zwaliński z UOKiK omówił omijanie kosztów pozaodsetkowych i „rolowanie kredytu”, z mojej strony wskazałem na wzrost liczby wpływających do naszego biura spraw dotyczących sankcji kredytu darmowego oraz potrzebę zwiększenia mediacji dla odciążenia sądów, w kontekście widocznych tendencji rynkowych oraz dużego w mojej ocenie potencjału polubownego spraw, które przychodzi nam oceniać. SSA Aleksandra Janas, Prezes Sądu Apelacyjnego w Katowicach, zwróciła uwagę na przewlekłość postępowań i konieczność rozwijania metod alternatywnych rozwiązań sporów. Emil Radziszewski z UKNF porównał kredyt hipoteczny do „produktu niebezpiecznego” i podkreślił emocjonalne aspekty decyzji konsumenckich. Beata Wojciechowska z Biura RPO mówiła o problemach wykluczonych obywateli z kredytami i prawie do bycia zapomnianym. Dalsza dyskusja z udziałem publiczności objęła m.in.: WIBOR, implementację dyrektywy CCD2, dyskryminację osób starszych, długość postępowań oraz potrzeby indywidualnych ofert kredytowych.

W drugim panelu instytucjonalnym, moderowanym przez prof. Tomasza Nieboraka oraz prof. Monikę Szaraniec, wzięli udział przedstawiciele instytucji publicznych, jak również organizacji pozarządowych, działających w interesie i na rzecz ochrony konsumenta kredytobiorcy.

Prelegenci rozpoczęli swoje wystąpienia od krótkiego wprowadzenia, sygnalizującego zakres działania podmiotów, które reprezentują, wraz z wskazaniem możliwych instrumentów reakcji, -stosowanych by egzekwować prawa konsumentów. Elementem łączącym wskazane instytucje jest prowadzenie postępowań mediacyjnych. Dla przykładu, Sąd Polubowny działający przy KNF stanowi największe w Polsce centrum mediacji, gdzie od 2021 roku przeprowadzono blisko 67 tys. spraw mediacyjnych, z czego aż 46,5 tys. zakończyło się ugodą.

Występujący zwrócili również uwagę na wartość prowadzonych działań edukacyjnych i kampanii informacyjnych, które w ich ocenie stanowią conditio sine qua non skutecznego zwiększania świadomości konsumentów, co w efekcie przekłada się na mniejszy odsetek spraw, gdzie prawa konsumenta zostają naruszone.

Zgodnym również twierdzeniem prelegenci wskazali, iż istniejący obecnie system ochrony praw konsumenta kredytobiorcy, zakładający możliwość wystąpienia konsumenta z roszczeniem do różnych wyspecjalizowanych instytucji służących ochronie jego praw jest rozwiązaniem słusznym. Wszelkie próby centralizacji ocenili jako negatywne, cechujące się biurokratyzacją, zwiększeniem kosztów i mniejszą efektywnością.

Podczas krótkiej dyskusji na zakończenie konferencji z poziomu publiczności zwrócono z kolei uwagę na brak jednolitości polskiego orzecznictwa w zakresie spraw frankowych i różnicę zdolności kredytowej wyrażonej w walucie polskiego złotego i franka szwajcarskiego. Padło ponadto istotne pytanie: jak zachęcać banki, by proponowały korzystne warunki ugodowe?

W kolejnym panelu, moderowanym przez prof. Edytę Rutkowską-Tomaszewską oraz prof. Marcina Olszaka,uczestnicy omówili kluczowe zagadnienia związane z rynkiem konsumenckich usług kredytowych, koncentrując się na praktycznych aspektach funkcjonowania tego sektora. Udział wzięli eksperci działający na rzecz ochrony konsumentów oraz przedstawiciele instytucji finansowych.

Dyskusja dotyczyła m.in. wyzwań stojących przed rynkiem finansowym, takich jak sankcja kredytu darmowego oraz problemów systemowych, które wpływają na jego stabilność. Poruszono również temat paradoksów zachowań konsumenckich oraz obserwowanych zmian w strukturze kredytów, w tym rosnącej tendencji do korzystania z kredytów o stałej stopie procentowej.

Podczas dyskusji wypracowano praktyczne rekomendacje dla konsumentów, mające na celu zwiększenie ich świadomości finansowej i bezpieczeństwa na rynku kredytowym. Zalecono m.in.: uważne analizowanie zapisów umów kredytowych, uwzględnianie ryzyka związanego z kredytami walutowymi, planowanie finansowe w dłuższej perspektywie czasowej, szczegółową ocenę całkowitego kosztu kredytu przed podjęciem decyzji o zobowiązaniu.

Podsumowanie i wnioski

Panel podsumowujący, prowadzony przez prof. Dariusza Fuchsa oraz prof. Mariusza Frasa, dał prelegentom przestrzeń do wysnucia końcowych konkluzji oraz podsumowania konferencji. Szczególną uwagę zwrócono na wyjątkową potrzebę ochrony konsumenta na rynku finansowym oraz działań regulacyjnych w tym zakresie, po czym nastąpiło przedstawienie praktycznych przykładów klauzul abuzywnych w umowach kredytowych. Omówienie ryzyka stojącego przed konsumentem zdecydowanym na dochodzenie swoich racji przed sądem oraz UOKiK pozwoliło na dostrzeżenie punktu widzenia klienta podmiotów rynku finansowego, natomiast podkreślenie systemowej potrzeby ochrony konsumenta, a także komunikacji organów regulacyjnych ze stroną biznesową (bankową) miało na celu ukazanie rynku finansowego jako systemu, w którym funkcjonuje konsument. Prelegenci podkreślili również znaczenie edukacji finansowej oraz harmonizacji działań regulacyjnych.

Wnioski z konferencji wskazują, że dalszy rozwój rynku kredytowego w Polsce wymaga współpracy międzysektorowej oraz wprowadzenia bardziej efektywnych mechanizmów ochrony konsumentów. Konferencja stanowiła cenne forum wymiany wiedzy, które z pewnością przyczyni się do rozwoju konstruktywnych rozwiązań prawnych i praktycznych w najbliższych latach. Poznanie stanowiska instytucji finansowych podczas konferencji pokazało, jak wiele można osiągnąć poprzez otwarty dialog. Rzecznik Finansowy, instytucje finansowe, organizacje konsumenckie i środowisko akademickie mają wspólny cel: stworzenie rynku finansowego opartego na zaufaniu i przejrzystości.

Dzięki konferencji mogliśmy spojrzeć na problemy rynku kredytowego z różnych perspektyw i wypracować lepsze narzędzia ochrony konsumentów. Wierzę, że takie podejście będzie podstawą naszych działań w przyszłości.